Wisława Szymborska to bez wątpienia najsłynniejsza polska poetka XX wieku, w roku 1996 nagrodzona literacką Nagrodą Nobla, a także tłumaczka, felietonistka i eseistka. Utwór Cebula łączy dwa bardzo charakterystyczne dla jej twórczości motywy – biologizm oraz ironię, pod którymi kryją się rozważania nad człowieczeństwem i jego sednem.
Spis treści
Cebula – analiza i środki stylistyczne
Wiersz opublikowano w roku 1976, wchodził w skład zbioru Wielka liczba. Ma on nietypową, nieregularną budowę – podzielony jest na cztery strofy, ośmiozgłoskowe, o jednakowej ilości wersów (każda liczy sobie ich również osiem). Rytm zaburzony jest poprzez rymy, które mają zmienny układ (żeńskie przeplatane), występują też wyłącznie w wybranych fragmentach. Pozorny ład utworu zostaje przełamany, co podkreśla ironiczny wydźwięk.
Podmiot liryczny nie jest wprost określony, z kontekstu można przypuszczać, że to pewien anonimowy przedstawiciel ludzkości, który pragnie podzielić się swoim refleksjami. Wiersz rozpoczyna się interesującym zabiegiem – urwanym wyrażeniem Co innego cebula, jak gdyby przekazywaną treść poprzedzały przemyślenia, które finalnie nie znalazły się w utworze.
Pod względem zastosowanych środków stylistycznych, dzieło można uznać za ascetyczne, jest ich stosunkowo niewiele. Prawdopodobnie jest to zabieg celowy, warstwa liryczna nie przyćmiewa tematyki, ograniczenie figur retorycznym pozwala na uzyskanie efektu naturalnych refleksji osoby mówiącej. Zastosowane są natomiast nietypowe, zaskakujące odbiorców zestawienia.
Pojawiają się epitety, które dotyczą przede wszystkim biologicznych cech tytułowego warzywa i mają filozoficzne podłoże (pokrętne jelita, dośrodkowa fuga, najnadobniejszy brzuch, gwałtowna anatomia). Do ludzkiej budowy oraz jej niedoskonałości odnoszą się wyliczenia (tłuszcze, nerwy, żyły, śluzy i sekretności). Ironiczny wydźwięk wiersza podkreśla oksymoron (idiotyzm doskonałości), czyli paradoksalne i metaforyczne, sprzeczne wyrażenie – doskonałość nie może być idiotyczna, co składnia do zastanowienia się, czy rzeczywiście jest ona bez skazy.
Szymborska w utworze posługuje się także neologizmami (cebuliczność, itympodobność), które pełnią funkcję artystyczną, zaskakują czytelnika, pozwalają lepiej niż tradycyjna leksyka oddać sens dzieła. Sama cebula podlega personifikacji, niczym człowiek mogłaby wejrzeć w siebie i jest bez przerażenia.
Cebula – interpretacja wiersza
Podmiot liryczny prowadzi refleksje dotyczące człowieczeństwa, istoty ludzkości, co pozwala przypuszczać, że może to być filozof, swego rodzaju myśliciel, bądź osoba związana z inną dziedziną nauki.
Utwór sprawia wrażenie, jakby stanowił tylko wycinek z urwanych przemyśleń osoby mówiącej, nie rozpoczyna się pełnym zdaniem, jest jakby kontynuacją poprzedniej, niejawnej w utworze myśli. Ukrycie części z dłuższego wywodu myślowego przed odbiorcami wiersza buduje nastrój niepewności, zaskoczenia, oczekiwania na wyjaśnienie.
Tytułowa cebula, pozornie główny przedmiot rozważań, jest tak naprawdę tylko punktem odniesienia, analogią pomiędzy trywialnym warzywem, a niełatwym i złożonym zagadnieniem sedna bycia człowiekiem. Pierwsze strofy dzieła dotyczą przemyśleń związanych z samą cebulą i jej doskonałą, nieskazitelną formą – definiuje ją cebuliczność, ma swoją własną istotę. Struktura warzywa jest bez zarzutu, niemal perfekcyjna, taka sama wewnątrz, jak na zewnątrz, a każdy jej poziom łączą identyczne warstwy.
Jest to wyraźne nawiązanie do filozoficznego poglądu – esencjonalizmu, głoszącego, że każdy byt posiada pewien określony i skończony zestaw cech, które są konieczne, aby mógł zostać zdefiniowany w określony sposób. Cebuliczność jest więc swoistą miarą przynależności cebuli do swojego gatunku. Harmonijna, jednolita budowa warzywa zostaje kontrastowo zestawiona z ciałem człowieka, które dalekie jest od jednorodności i doskonałości, początkowo może być nawet uznane za chaotyczne i odrzucające – jelita są pokrętne, a anatomia zbyt gwałtowna.
Kolejne zwrotki ukazują, że forma cebuli, która w zasadzie zbudowana jest z następnych, coraz mniejszych cebul, wcale nie jest doskonała, a jedynie powtarzalna, zupełnie nieunikatowa, cały gatunek stanowi zbiór niczym nie wyróżniających się, niemal identycznych jednostek.
Dopiero finalna puenta wiersza, o ironicznym charakterze, ujawnia główny temat rozważań w wierszu. Podmiot liryczny zastanawia, co tak naprawdę sprawia, że człowiek jest człowiekiem. Jego niedoskonałe, skomplikowane wnętrze, fizyczność i duchowość, stanowią tak naprawdę esencję istnienia. Gdyby ludzie byli jak cebule – nic nie różnicowałoby poszczególnych jednostek spośród ogółu, stalibyśmy się jednorodną, nieokreśloną, nieciekawą masą.
Podsumowanie
Wisława Szymborska została wyróżniona przez komitet noblowski w szczególności za ironiczną precyzję i biologiczny kontekst w swoich utworach. Choć wyróżnienie nie jest przyznawane za pojedyncze dzieło, to jednak wiersz Cebula wydaje się być doskonałym przedstawicielem nagrodzonej twórczości, wyczerpując oba wymienione przez kapitułę nurty.