Tytuł utworu, „Czatyrdah” oznacza szczyt górski w paśmie Gór Krymskich. Nazwa ta pochodzi od tatarskich słów, które można tłumaczyć jako góra-namiot (Czatyr-dah), co nawiązuje do jej kształtu. Opisując górski krajobraz, Mickiewicz zawiera przemyślenia związane ze światopoglądem ludzi wschodu.
Spis treści
Czatyrdah w Sonetach krymskich
Cykl został wydany w 1826 roku w Moskwie wraz z sonetami odeskimi w tomie „Sonety”. Inspiracją była podróż Mickiewicza z Odessy na Krym, gdzie został zesłany po procesie filomatów. Zaintrygowany tematyką orientalną chętnie wyruszył w podróż wraz z Karoliną Sobańską, Henrykiem Rzewuskim i Janem Wittem. Nieznana jest dokładna trasa wycieczki, jednak prawdopodobnie opisane miejsca, takie jak Bakczysaraj, Bajdary, Ajudah czy tytułowy Czatyrdah rzeczywiście zostały odwiedzone przez Mickiewicza. W sonetach poeta zawarł refleksje i odczucia związane z wędrówką, ale i tęsknotą do Ojczyzny.
Czatyrdah – analiza utworu
Podtytuł sonetu informuje czytelników o podmiocie lirycznym – jest nim Mirza (dosł. osoba pochodzenia arystokratycznego, Pan, książę), który jest przewodnikiem Pielgrzyma (Mickiewicza) w drodze. Z tego wynika, iż utwór należy do liryki bezpośredniej. W kulturze perskiej słowo to jest tytułem honorowym otrzymywanym za zasługi i pochodzenie. Forma wypowiedzi polega na rozbudowanej apostrofie do góry („wielki Czatyrdahu!”, „Czatyrdahu, Ty zawsze głuchy”), wręcz modlitwy do niej, którą autochtoni uważali za miejsce święte, ze względu na swą wyjątkową wysokość i monumentalność.
Utwór zbudowany jest w sposób klasyczny dla sonetu włoskiego (dwie strofy czterowersowe i dwie trzywersowe, rymy abba 2x, cdd cdc). Mickiewicz posłużył się ukochanym przez niego i często stosowanym trzynastozgłoskowcem, ze średniówką po siódmej sylabie. Kwiecisty język stylizuje sonet na barokowy, charakterystyczny dla wypowiedzi ludzi wschodu.
Środki stylistyczne są bardzo rozbudowane, zgodnie z założeniem barokowej formy. Szczyt otrzymuje ludzkie cechy w personifikacjach („Ty zawsze głuchy”, „słuchasz tylko”). Krajobraz i refleksje podmiotu lirycznego opisuje, używając metafor, takich jak „maszcie krymskiego statku”, „siedzisz sobie pod bramą niebios” „turban z chmur haftują błyskawic potoki” oraz epitetów („krymskiego statku”, „edeńskiego gmachu”, „ciemny las”). Emocje podmiotu wyraża w sposób bardzo silny, wraz z pomocą wykrzyknień („o gór padyszachu!”). Wypowiedź stylizuje nie tylko silną ekspresją i emocjami, ale również za pomocą orientalizmów leksykalnych, takich jak muślemin, janczary, padyszach, drogman, mirza. Dynamikę, jak również ramy sonetu tworzą przerzutnie.
Czatyrdah – interpretacja wiersza
Opis krajobrazu i refleksje muzułmanina
Sonet ma charakter modlitewny. Przedstawia podniosłą przemowę Mirzy do Czatyrdahu, który uważany jest za pomost między niebem, a ziemią. Utwór pokazuje wschodnie myśli i podejścia do świata w sposób w miarę zrozumiały dla osób z zachodu. Opis góry w modlitwie księcia można zaliczyć jako hiperbolę. Uwypukla jego cechy i wielkość, tworząc łańcuch porównań: do masztu statku, władcy, archanioła Gabriela (ważny element synkretyzmu religijnego), minaretu, władcy. Ma to ukazać wrażenie, jakie robi na nim szczyt. Podmiot liryczny oddaje mu hołd, zachwyca się nim. Przywołuje skojarzenie z olbrzymem, który ma turban z chmur i płaszcz utkany z lasu. Przewodnik czuje swoją kruchość i małość.
Synkretyzm religijny sonetu
Wspominany już archanioł Gabriel to jeden z wielu elementów nawiązujących do wielu religii w utworze. Jest on postacią, która objawiła się Maryi w zwiastowaniu, ale i Mahometowi, stanowi więc element łączący świat wschodu i zachodu. Strzeże on Edenu (również element synkretyczny w religiach monoteistycznych) i jest pośrednikiem, tłumaczem między ziemią a Bogiem. Dla świata zachodniego z silnie zakorzenioną doktryną chrześcijańską oddanie czci górze jest grzechem, bałwochwalstwem, jednak Mirza nie uważa tego za nic złego. Dla niego cały świat stanowi jedność, dlatego oddanie hołdu górze jest równoznaczne z oddaniem go Bogu.
Sakralny i romantyczny charakter góry
Góra staje się w sonecie ubóstwiona. Mirza, modląc się do niej, pośrednio zwraca się do Boga. Jest surowa, dzika, tajemnicza, niedostępna i nieodkryta. Nie reaguje na upały, plagi, które dotykają ludzkość, obojętnie patrzy na te zmienności. Mędrzec akceptuje to podejście pełne stoickiego spokoju, uznając to za boskie wyroki, na które nie ma wpływu. Uważa, że na świecie potrzebne jest i dobro i zło, zgodnie z porządkiem natury. Czatyrdah jest tego symbolem, niezniszczalną potęgą, trwałą i wieczną, co zgodne jest z romantyczną wizją przyrody, której nie może objąć rozum. Szczyt był też miejscem wyjątkowo ważnym dla autorów epoki, uznawanej za miejsce mistyczne, łączące niebo i ziemię.
Orientalne inspiracje
Mickiewicz w tym utworze ukazuje silną fascynację orientalizmem, częstą u romantyków. Odwołuje się do kultury i religii, używa typowej leksyki, jak również do światopoglądu wschodniego – dla Mirzy świat jest jednością, całością, która jest nierozerwalnie z sobą połączona.