Daremne żale to wiersz pochodzący ze zbioru Album pieśni, napisany został 1 kwietnia 1877 roku. Utwór stanowi polemikę z wartościami wyznawanymi przez literatów poprzedniego pokolenia, romantykami. Jego autorem jest Adam Asnyk, pozytywistyczny poeta, który w swojej twórczości sięgał po utwory o różnorodnej tematyce – refleksyjne, patriotyczne, a także erotyki.
Spis treści
Daremne żale – analiza utworu i środki stylistyczne
Wiersz ma formę apelu, bezpośredniego wezwania, odezwy, która kierowana jest do określonej osoby, bądź też całej grup osób czy społeczności. W tym przypadku, adresatem jest poprzednie pokolenie twórców, reprezentantów romantyzmu, a nadawca ma na celu zachęcenie ich do wspólnego działania i pracy z młodzieżą – nawet pomimo wyznawania odmiennego systemu wartości. Utwór Daremne żale tematycznie w naturalny sposób wiąże się z innym dziełem Asnyka – Do młodych, w którym podobny komunikat płynie w odwrotną stronę.
Omawiany wiersz zbudowany jest z czterech zwrotek, każda z nich liczy sobie po cztery wersy – są to tak zwane kwartyny (wersy nieparzyste mają po osiem sylab, a parzyste – siedem, jest to wiersz jambiczny). Forma jest więc regularna. Rymy występujące w utworze są rodzaju męskiego i żeńskiego, mają krzyżowy układ.
Podmiot liryczny wypowiada się pośrednio, nie ujawnia wprost swojej tożsamości ani swoich poglądów, ale przekazuje je poprzez opisywany świat – który poniekąd wymusza na starszych twórcach zmianę postrzegania. Jest nadawcą apelu, przedstawicielem pokolenia młodych – świadczą o tym odpowiednie zaimki, dystansujące go od romantyków (świat wam nie odda, wy nie cofniecie).
Odmienność poglądów obu grup symbolizują liczne kontrasty (idąc wstecz – naprzód iść, cofnięcie życia – świat pójdzie swoją drogą). Nowoczesność przeplata się więc z tradycją, życie ze śmiercią, minione lata z dopiero nadchodzącymi.
Dominującym środkiem stylistycznym w utworze są wykrzyknienia, które budują emocjonalną atmosferę oraz dynamiczny rytm (Bezsilne złorzeczenia! Próżny żal! Wy nie cofniecie życia fal!). Często przyjmują one formę apostrof, zwrotów kierowanych wprost do romantyków, typowych dla liryki apelu. Świat przedstawiony obrazują liczne epitety (bezsilne gniewy, próżny trud, uwiędłe laury), a także metafory (zniknionych mar szereg, przeżyte kształty). Żywego charakteru i odpowiedniego tempa dodają animizacje (świat pójdzie, świat nie odda, myśli w biegu), pojęcia abstrakcyjne zyskują cechy istot żywych.
Daremne żale – interpretacja wiersza
Daremne żale to wiersz o charakterze programowym, reprezentuje poglądy przedstawicieli epoki pozytywizmu – ludzi młodych, którzy wyznawali odmienny niż romantyczny system wartości. Rozlicza się także z poglądami romantycznymi.
Adam Asnyk nie należał do zagorzałych krytyków minionego okresu, doceniał jego osiągnięcia i wybitnych twórców ówcześnie piszących. Wiedział też jednak, że należy iść z duchem czasu, odłożyć na bok sentymenty, ponieważ świat i realia nieustannie się zmieniają, o czym rozsądny człowiek powinien pamiętać i się do tego procesu dostosować – w przeciwnym wypadku zostanie odrzucony, samotny i zapomniany. Wiersz jest rozliczeniem z wartościami, które bezpowrotnie utraciły na wartości, nie ma sensu się przy nich upierać, ponieważ nawet największa zawziętość nie pomoże – romantyczne idee zdążyły się już zdezaktualizować.
Podmiot liryczny docenia przede wszystkim siłę nauki i ludzkiego intelektu, podkreśla, że emocje powinny mieć mniejsze znaczenie niż dążenie do postępu i budowania wspólnoty, która będzie kolektywnie pracować dla dobra ojczyzny. Jedność społeczeństwa ma dla niego kluczowe znaczenie, dlatego też dąży do pojednania obu pokoleń.
Refleksja ta jest efektem gorzkiej przegranej powstania styczniowego. Osoba mówiąca postuluje jednak, aby zamiast zatracać się w bezcelowej rozpaczy i martyrologii, należy zabrać się do działania – młodzi ze starymi, ramię w ramię i dla jednego celu. Sytuacja jest trudna, ale nie wolno pogrążać się w żalu i cierpieniu, a ból i negatywne uczucia trzeba przekuć w motywację.
Ważnym symbolem w wierszu jest zwiędły laur – oznacza on, że bezproduktywne jest chełpienie się zwycięstwami i chwałą minionych epok. Z przeszłości należy wyciągnąć rozsądne wnioski na przyszłość, a następnie zamknąć ją za sobą – życie złudzeniami i rozpamiętywanie ani na krok nie przybliża ojczyzny do jej dawnej świetności. Świat i tak pędzi do przodu i nieustannie się zmienia, tylko od ludzi więc zależy, czy będą chcieli podążać tą samą drogą, czy też wolą odciąć się od teraźniejszości i żyć minionymi czasami. Dla dobra kraju ważne jest jednak, aby wykorzystać siłę wszystkich ludzi i ich intelektów, niezależnie od wieku, pochodzenia czy tego, w jakiej epoce przyszło im się urodzić.
Podmiot liryczny jest więc postacią, która kieruje się rozumem, szanuje odmienne poglądy, ale też nie jest wobec nich bezkrytyczna.
Podsumowanie
Romantyzm i pozytywizm to silnie odmienne epoki – jak pisał Mickiewicz, jedna kierowała się czuciem i wiarą, a druga szkiełkiem i okiem. Daremne żale to apel, aby odłożyć osobiste poglądy na bok i działać wspólnie – jest to więc wyraz społecznej solidarności, idei bardzo istotnej dla Asnyka jako przedstawiciela pozytywizmu.