„Niestatek” o incipicie „Prędzej kto wiatr w wór zamknie” to wiersz barokowego poety Jana Andrzeja Morsztyna, który przedstawia stereotyp kobiety jako istoty zmiennej. Utwór pochodzi z tomu poetyckiego „Lutnia”.
Spis treści
Niestatek – analiza utworu i środki stylistyczne
Wiersz „Niestatek” ma budowę stychiczną (ciągłą), co oznacza, że nie zawiera podziału na strofy. Składa się z szesnastu wersów pisanych trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Przed co drugim wersem występuje wcięcie w tekście, czyli akapit. Gatunkowo utwór można określić jako fraszkę. Wynika to z niewielkiej długości, humorystycznego charakteru, obecności puenty i rymów. Rymy są parzyste (sąsiadujące) i dokładne (pełne).
Utwór należy do liryki pośredniej sytuacyjnej, ponieważ zawiera opis, w którym podmiot liryczny nie ujawnia się.
Niestatek należy do nurtu barokowej poezji dworskiej, który cechowała ozdobność i dążenie do zaskoczenia czytelnika. W związku z tym jest on bogaty w wyszukane środki stylistyczne. Oryginalny pomysł na wiersz, czyli koncept, opiera się w dużej mierze na zastosowaniu hiperboli. Poeta wyolbrzymia to, jak bardzo niemożliwe jest istnienie statecznej kobiety, dzięki czemu osiąga komizm. Ważnym środkiem artystycznym zastosowanym w wierszu jest anafora, która polega na tym, że wiele wersów rozpoczyna się od słowa „prędzej”.
Fraszka „Niestatek” to także rozbudowane wyliczenie – wymienione są liczne niemożliwe do zaistnienia sytuacje. Wyliczenie buduje napięcie i sprawia, że końcowy wers, pełniący funkcję puenty, jest bardziej zaskakujący. Opisywane zdarzenia nabierają plastyczności i obrazowości dzięki epitetom („morze burzliwe”, „sen płonny”, „promieni słonecznych”). Można w niej znaleźć również liczne przerzutnie, czyli przeniesienie części zdania do następnego wersu, które składa się na rytm utworu. W wierszu można odszukać też oksymoron („niemy zaśpiewa”) oraz animizację (ożywienie) widoczną we fragmencie: „słońce na nocleg skryje się w jaskini”.
Niestatek – interpretacja wiersza
„Niestatek” to typowy wiersz barokowy, którego treść cechuje żartobliwość i niepoważne traktowanie kobiet. Utwór utrwala stereotypowy obraz kobiety jako istoty, w której naturze leży niezdecydowanie i ciągła zmiana. Utwór opiera się na koncepcie, którego podstawą jest przytoczenie dużej ilości niemożliwych sytuacji, aby w końcowej części uznać, że są one bardziej prawdopodobne niż istnienie jakiejkolwiek statecznej „białogłowy”. Zdarzenia, które zostały przywołane to m.in. zamknięcie wiatru w wór, włożenie promieni słonecznych do kieszeni, uspokojenie burzliwego morza groźbą, zamknięcie w garści całego świata i zaśpiewanie czegoś przez osobę niemą.
Poeta celowo wybrał możliwie najbardziej absurdalne wydarzenia. Ich użycie służy nie tylko stworzeniu wizerunku kobiety, ale mają one wartość humorystyczną same w sobie. Jan Andrzej Morsztyn, jako przedstawiciel barokowej poezji dworskiej, tworzył w większości utwory, które miały zabawiać osoby znajdujące się na dworze. Ich celem nie było przekazywanie ważnych idei, edukowanie czy zachęcanie do jakiegoś działania. Misją poety było przede wszystkim dostarczanie rozrywki. Także dla poety pisanie wierszy stanowiło głównie dobrą zabawę.
Tytuł utworu odwołuje się do niestałości kobiety. Taka cecha może się przejawiać w zmienności uczuć. W myśl przesłania utworu kobieta nie jest kimś, z kim można nawiązać głęboką i opartą na miłości relację, ponieważ może ona szybko zmienić swoje uczucia wobec mężczyzny i doprowadzić go do rozczarowania i rozgoryczenia. Można tu pomyśleć też o zmienności nastrojów. Kobieta może w momencie zmienić humor z radosnego w przygnębiony bądź niezadowolony. To także osoba, której nie można zaufać, ponieważ zmienia swój sposób myślenia i sympatie. Natura kobiety jest nieprzewidywalna i stanowi zagadkę. Nigdy nie wiadomo, czego można się po niej spodziewać. Brak stateczności może też sugerować utratę urody np. na skutek starzenia się. Podmiot liryczny uznaje, że jest w stanie uwierzyć we wszystko, tylko nie w stateczność kobiet. Można domniemywać, że wynika to z jego osobistych przykrych doświadczeń.
Utwór „Niestatek” przynosi wyraźnie negatywny obraz kobiety. Wybrzmiewa z niego przekonanie, że nie jest możliwe, aby mężczyzna zrozumiał swoją wybrankę i poznał w pełni jej myśli. Porozumienie między kobietą a zabiegającym o jej względy kawalerem jest zgodnie z wierszem niemożliwe.
Takie stereotypowe przedstawienie kobiet wpisuje się w tendencje obecne w XVII wieku. Ówczesne poglądy wiązały się z cielesnym i powierzchownym postrzeganiem płci żeńskiej. Do rzadkości należało poświęcanie uwagi kobiecemu intelektowi czy umiejętnościom. Z kolei relacje damsko-męskie często były postrzegane jako niezobowiązująca gra, która ma dostarczać wyłącznie przyjemność. Fraszka „Niestatek” jest jednym z wielu utworów Jana Andrzeja Morsztyna o takiej tematyce. Tom poetycki „Lutnia” jest niemal wyłącznie poświęcony kwestiom miłosnym.
Wiersz ukazuje zwątpienie w wierności i stałość kobiety. Kobiety przedstawione są jako jedna z najbardziej niestałych rzeczy we wszechświecie.