Pieśń XIV z Ksiąg Wtórych, autorstwa renesansowego twórcy Jana Kochanowskiego, znana jest także jako incipit: Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie. Utwór powstał w okolicach roku 1570 i pierwotnie był częścią tragedii Odprawa posłów greckich, będąc pieśnią wykonywaną przez chór.
Spis treści
Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie – analiza i środki stylistyczne
Pod względem formalnym, utwór jest pieśnią – gatunkiem mającym genezę w czasach starożytnych. Charakteryzuje go stosunkowo prosta, ale rytmiczna i melodyjna budowa, powtarzalne refreny oraz występowanie strof. Pod kątem tematycznym wyróżnić można pieśni religijne, żałobne, patriotyczne, miłosne, a także wiele innych – zwyczajowo jednak poruszana tematyka jest poważna.
Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie składa się z pięciu zwrotek dwunastozgłoskowych po cztery wersy (tak zwanych tetrastych lub kwartyn). Rymy są dokładne, żeńskie, o układzie parzystym, a całość ma regularną budowę. Podmiotem lirycznym dzieła jest osoba o dużej wiedzy oraz życiowym doświadczeniu, stawiająca się w roli mędrca, nauczyciela, doradcy. Wypowiada się on w formie pierwszoosobowej, wykorzystując czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej oraz odpowiednie zaimki (Grzeszę, bo sam się tracę swym wszeteczeństwem, ja podobno z mniejszym niebezpieczeństwem).
Pieśń jest przykładem liryki bezpośredniej, ale także liryki apelu. Osoba mówiąca kieruje swoje słowa wprost do adresata (osób rządzących krajem, sprawujących pewne funkcje państwowe, odpowiedzialnych za losy społeczeństwa), czego przejawem jest występowanie licznych apostrof (Miejcie to przed oczyma, Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie, Wy, mówię, którym, ludzi paść poruczono). Apel wzmacnia występowanie anafory w postaci zaimka osobowego Wy, powtarzającego się na początku wersów w pierwsze strofie.
Do zastosowanych przez autora środków stylistycznych należą epitety, które sprawiają, że opis lepiej oddziałuje na wyobraźnię czytelnika (ludzka sprawiedliwość, mniejsze niebezpieczeństwo, Boże stado, szerokie carstwa). Opisywane zjawiska przedstawione są w formie metafor (sprawiedliwość w ręku trzymacie). Z uwagi na epokę powstania utworu, pojawiają się słowa uznawane obecnie za archaizmy (grof, wszeteczeństwo, poruczyć), nie zaburzają one natomiast odbioru dzieła. Dzięki zastosowanemu gatunkowi literackiemu oraz środkom artystycznym, pieśń ma podniosły, poważny, odświętny nastrój.
Pieśń XIV z Ksiąg Wtórych – interpretacja
Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie stanowi apel skierowany do grupy osób rządzących krajem, mających bezpośredni wpływ na decyzje w nim podejmowane. Ma on na celu wskazanie im odpowiedniej drogi, sposobu działania, a także przypomina o tym, jak ważne jest ich zadanie. Władza daje ogromną moc, którą należy wykorzystywać z rozwagą. Osoba mówiąca porównuje ją nawet do boskiej siły – Stwórca dał im dar, są więc zobligowani wykorzystywać go jak najlepiej potrafią, a kiedyś nadejdzie czas rozliczenia ich za ziemskie dokonania. Zrobią to ich podwładni, ale też sam Bóg.
Rządzący powinni dbać o dobro ludzi bardziej niż o własne, społeczeństwo i państwo muszą stawiać zawsze na pierwszym miejscu. W pieśni przedstawiony jest portret wzorcowego władcy. Porzuca on osobiste korzyści i nigdy nie nadużywa swojej mocy. Jest rozważny, potrafi wyciągać wnioski z błędów popełnianych przez innych.
Pycha, egoizm i materializm to najgorsze z przymiotów, które mogą charakteryzować rządzącego, dlatego też powinien on stawiać się na równi z poddanymi, aby ich zrozumieć i działać na rzecz wspólnego dobra.
Podmiot liryczny daje także rady, jak poprawić sytuację panującą ówcześnie w ojczyźnie. Całkowicie nieakceptowalna jest bierność i apatia, kraj nie odbuduje się, jeżeli nie zostaną podjęte konkretne, zaplanowane akcje. Należy zaprowadzić sprawiedliwość, prawo równe dla wszystkich obywateli, które będzie konsekwentnie realizowane. Dobry władca potrafi karać za złe uczynki wtedy, gdy zostaną one udowodnione przed niezależnym sądem, ale także opiekować się tymi, którzy postępują właściwie.
Temat władców pojawiał się także w utworach innych autorów XVI wieku. Nie sposób nie dostrzec podobieństwa między na przykład Kazaniami sejmowymi Piotra Skargi, który także punktował błędy osób rządzących. Poeci renesansu dostrzegali nieudolność i niekonsekwencję władzy oraz poważnie obawiali się, że doprowadzi ona do upadku Rzeczypospolitej. Krytykowali także pogłębiające się nierówności społeczne, narastający ucisk niższych warstw przez bezkarną szlachtę.
Podsumowanie
Jan Kochanowski liczył, że jego apel zostanie wysłuchany, a władca oraz jego otoczenie przemyślą swoje postępowanie i rozważą wprowadzenie reform. Nierozwaga i nadużywanie potęgi niestety pogłębiały się, rządzący nie wyciągnęli wniosków, a ich błędy i nieudolność doprowadziły ostatecznie do utraty niepodległości przez Rzeczpospolitą. Pieśń niesie uniwersalne przesłanie, a wizja idealnego, sprawiedliwego władcy, który kieruje się przede wszystkim dobrem ojczyzny i obywateli, pozostaje aktualna także w obecnych czasach, niestety też wydaje się być równie nierealna.