W drugiej połowie XVIII wieku, w sztuce europejskiej zaczęto powoli odchodzić od powszechnie dotąd panujących, klasycystycznych wzorców oświecenia. Tematyka utworów zaczęła dążyć ku indywidualnym przeżyciom `emocjonalnym bohaterów, którzy od gwaru wielkich miast, bardziej cenili zacisza dzikiej przyrody. Tak rodził się sentymentalizm!
Spis treści
Tło historycznoliterackie i definicja
Sentymentalizm nie jest odrębną epoką historycznoliteracką. Według klasycznej periodyzacji, należy on do epoki oświecenia, choć tendencje i kierunki artystyczne, które rodziły się w Europie od lat 70. XVIII wieku, były na tyle odmienne od klasycyzujących form „starych mistrzów”, że doczekały się odrębnej nazwy – właśnie sentymentalizmu. Przez niektórych naukowców okres ten nazywany jest wręcz preromantyzmem, ale nazwa ta nie przyjęła się powszechnie, chociaż trudno odmówić sentymentalizmowi i romantyzmowi podobieństw pod względem np. estetyki artystycznej.
Za prekursora estetyki sentymentalnej uważa się angielskiego pisarza, Laurence’a Sterne’a, który w 1768 roku opublikował powieść pt. Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy (od jej tytułu wzięła się nazwa całego okresu). Jej bohater opisując odbywaną przez siebie podróż, dużo większą uwagę niż temu, co widzi, poświęca swoim uczuciom, emocjom i temu, co dzieje się w jego wnętrzu w związku ze wszystkim, co widzi. Powieść wywarła na ówczesnej publiczności ogromne wrażenie, została bardzo szybko przetłumaczona na wiele języków, kolejne wznowienia ukazywały się jedne po drugim i co najważniejsze – rozpoczęła się moda na ten typ kreacji bohatera i świata przedstawionego w powieści. Zaczęły się ukazywać się rozmaite przeróbki literackie albo dzieła w dosłowny sposób nawiązujące do Podróży. Innym silnym impulsem do narodzin sentymentalizmu była filozofia Jana Jakuba Rousseau, w której głosił genetyczną dobroć człowieka w momencie narodzin oraz postulował jego powrót do życia w zgodzie z naturą. Wydał również bardzo popularną powieść Nowa Heloiza. Ostatnim ważnym dla początków sentymentalizmu dziełem były Cierpienia młodego Wertera, Goethego, które nazywa się zwiastunem romantyzmu.
Główne cechy sentymentalizmu
Nowatorstwo stylu sentymentalnego w literaturze opierały się głównie na takich elementach jak:
- skupianie uwagi na życiu wewnętrznym człowieka, na jego emocjonalności, uczuciowości, a niejednokrotnie również intymności;
- powrót do operowania nastrojem, przeważnie refleksyjnym lub nawet nieco melancholijnym;
- sensualizm;
- propagowanie kontaktu człowieka z naturą w opozycji do oświeceniowego uwielbienia dla życia miejskiego;
- podkreślanie indywidualizmu jednostki;
- podkreślanie umiłowania człowieka do ładu, harmonii i prostego, uczciwego życia;
- zwracanie uwagi na problematykę społeczną.
Patrząc na powyższy spis, rzeczywiście trudno odmówić sentymentalizmowi pewnego preromantycznego charakteru, zwłaszcza w wypadku cech ukazujących to, jaką wartość ma indywidualna jednostka ludzka. Oprócz wcześniej wspomnianych, najwybitniejszymi przedstawicielami sentymentalizmu europejskiego byli m.in.: Samuel Richardson, James Macpherson (Pieśni Osjana), Friedrich Schiller, Edward Young czy Denis Diderot (Kubuś Fatalista i jego pan) .
Sentymentalizm w Polsce
O rozwoju stylistyki sentymentalnej w Polsce można mówić od mniej więcej początku lat 80. XVIII wieku. Wtedy też powstał w Puławach ośrodek kulturalny rodziny Czartoryskich, który stał w opozycji do dworu królewskiego nie tylko pod względem kulturalnym, lecz także politycznym. Jeśli więc dwór nadal propagował kulturę klasycystyczną, Puławy stały się kolebką polskiego sentymentalizmu. Stamtąd zresztą wyszedł jeden z najwybitniejszych poetów i dramaturgów oświeceniowych, Dionizy Kniaźnin. Był to bardzo wszechstronny twórca, pisał zarówno bajki, jak i erotyki, ody, wiersze sielankowe i dramaty typowe sentymentalne. Innym genialnym przedstawicielem tego nurtu był największy polski poeta oświeceniowy, Franciszek Karpiński, który jest autorem m.in. wierszy sakralnych, które stały się literacką kanwą dla kolęd takich jak Bóg się rodzi czy Bracia patrzcie jeno. Jeśli chodzi o komediopisarstwo, w annałach literatury polskiej zapisał się szczególnie Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach, Zabobonnik czy Król w Kraju Rozkoszy).
Przyjmuje się, że okres nazywany sentymentalizmem trwał w Polsce aż do 1822 roku kiedy to wydanie tomu Ballady i romanse Adama Mickiewicza, oficjalnie zapoczątkowało epokę romantyzmu.