Przełom XIX i XX wieku to wyjątkowo ciekawy czas jeśli chodzi o nastroje społeczne, a także filozofię i sztukę. Dziś z perspektywy historycznoliterackiej, nazywamy ten okres modernizmem, czyli nowoczesnością. W epoce modernizmu przeplatało się ze sobą wiele prądów, nurtów i stylów zarówno artystycznych, jak i myślowych. Przyjrzyjmy się jednemu z nich – dekadentyzmowi.
Spis treści
Dekadentyzm – co to jest?
Mianem dekadentyzmu określamy dziś pewnego rodzaju postawę światopoglądowo-filozoficzną, która zrodziła się w Europie w drugiej połowie XIX wieku, a pod jego koniec stała się dominującym nurtem w sztuce epoki modernizmu.
Nazwa dekadentyzm podchodzi od francuskiego słowa décadence, które na polski można przetłumaczyć jako „schyłek”, „koniec” lub „dążenie do upadku”. Źródłem dekadentyzmu stał się niepokój wywołany zjawiskiem rewolucji przemysłowej. Postępująca technicyzacja, tempo rozwoju miast, masowa produkcja i wzrost znaczenia pieniądza – w tych czynnikach wielu widziało zbliżający się koniec dotychczasowego świata. Koniec ów miał dotyczyć tradycyjnie pojmowanych relacji i więzi międzyludzkich, co w połączeniu z wieloma innymi rzeczami, miało doprowadzić do upadku cywilizacji. Te niepokojące prognozy w metafizyczny sposób złączyły się ze zbliżającym się końcem wieku XIX i rewolucją antypozytywistyczną (antyrealistyczną) w sztuce. Wtedy też przyjęło się w języku sformułowanie fin da siecle (koniec wieku), a tematyka dzieł sztuki zaczęła kierować się ku obszarom metafizycznym, niepokojącym, niematerialnym, dostrzegając kryzys wartości pozytywistycznych.
W jednostce ludzkiej zaczęto na powrót widzieć potęgę potencjału, który jest w stanie przeciwstawiać się przebrzmiałym społecznym normom. Dużą popularnością wśród intelektualistów cieszyły się dzieła takich filozofów jak Fryderyk Nietzche (koncepcja „nadczłowieka”) i Artur Schopenhauer (bezsens ludzkiej egzystencji). Triumfował pesymizm, w którego oparach rodziła się epoka modernizmu.
Kim był i jakimi cechami charakteryzował się dekadent?
Nurt dekadentyzmu w bardzo ciekawy sposób zaprojektował swojego „idealnego” przedstawiciela – dekadenta.
Dekadent był człowiekiem o pesymistycznym nastawieniu do otaczającego go świata i do kierunku, w którym ów świat wydawał się zmierzać na przełomie XIX i XX wieku. Dekadenta przepełniało poczucie bezzasadności ludzkiej egzystencji. Był on najczęściej samotnikiem, egocentrykiem skłonnym do zadumy, melancholii czy nawet apatii (żadne działanie nie ma sensu). Charakteryzowała go również głęboka niechęć do tradycji, utartych wzorców społecznych, mieszczańskiego stylu życia. Dekadent najczęściej był nieprzeciętnie inteligentnym i bardzo wrażliwym człowiekiem, artystą. I choć sztukę postrzegał jako zjawisko, któremu warto poświęcić jest życie, często ogarniała go niemoc twórcza, co wpędzało go w jeszcze głębszą depresję.
Głównymi cechami, którymi charakteryzował się dekadent były:
- pesymistyczne nastawienie do życia i świata;
- niechęć do „nudnego”, pozamykanego w schematach, mieszczańskiego życia;
- przeczucie nadchodzącego kresu, upadku (własnego lub całej cywilizacji, całego świata);
- metafizyczny lęk przed światem;
- zainteresowanie spirytyzmem;
- artyzm;
- nihilizm;
- zniechęcenie, rozczarowanie, znudzenie, apatia i niemoc.
Związane z artystycznym odłamem dekadentów są również pojęcia cyganerii i dandyzmu. Cyganeria artystyczna była ogólnikowym określeniem na dekadenckie środowisko artystyczne, funkcjonujące w danym miejscu (np. mieście). Dandysami byli określani natomiast ludzie, którzy sensu istnienia upatrywali w uczynieniu dzieła sztuki z własnego życia, co na co dzień przejawiało się na przykład w bardzo kunsztownym doborze garderoby.
Dekadentyzm na świecie
O dekadentyzmie w kontekście literackim możemy mówić w zasadzie już od 1857 roku, kiedy to we Francji ukazał się tomik poetycki Charlesa Baudelaire’a pt. Kwiaty Zła. Rangę tego wydarzenia podkreśla fakt, że autor został oskarżony o obrazę moralności i dobrych obyczajów, w wyniku czego musiał zmodyfikować zbiór (usunąć „niemoralne” wiersze) i zapłacić wysoką grzywnę. Baudelaire jest uważany za prekursora dekadentyzmu. W tym kontekście warto wyróżnić również dwóch innych francuskich poetów tamtego czasu – Paula Verlaina i Arthura Rimbauda. Przedstawicielami nurtu dekadenckiego w innych krajach byli m.in.: August Strindberg (Szwecja), Edvard Munch (Norwegia) czy Stanisław Przybyszewski (Polska). W różnych krajach dekadentyzm przyjmował różne formy, np. we Francji przenikał się z impresjonizmem i ekspresjonizmem, w Rosji z symbolizmem, a w Wielkiej Brytanii z estetyzmem.
Dekadentyzm w Polsce
W naszym kraju dekadentyzm padł na podatny grunt. Postawa taka była wielorako umotywowana: Polska od wieku znajdowała się pod zaborami, w nieudanych powstaniach zginęło mnóstwo ludzi, ideały pozytywizmu i jego rozwiązania zostały skompromitowane przez czas. Wszystko to, w połączeniu z ogólnoeuropejskimi tendencjami, prowadziło właśnie do zniechęcenia, nihilizmu i przeczucia nadciągającego kresu. Oprócz wspomnianego już Przybyszewskiego, do najbardziej znanych dekadentów w dobie modernizmu należeli:
- Kazimierz Przerwa Tetmajer – wiersze Koniec wieku XIX oraz Anioł Pański;
- Leopold Staff – tom poezji Sny o potędze;
- Wacław Berent – powieść Próchno;
- Jan Kasprowicz – Dies irae;
- Stanisław Korab-Brzozowski;
- Kazimiera Zawitowska;
- Tadeusz Miciński;
- Bronisława Ostrowska;
- Maria Komornicka.
Do najważniejszych dzieł nurtu polskiego dekadentyzmu należą również powieści, sztuki teatralne i eseje Stanisława Przybyszewskiego: Dzieci szatana, Z polskiej duszy czy Msza żałobna.