Utwór „Koniec wieku XIX” jest wyrazem niepokoju, które ogarnęło większą część społeczeństwa na przełomie wieków, określanym często jako świadomość schyłkowa. Kazimierz Przerwa-Tetmajer zawarł w utworze odniesienia do poetyki dekadenckiej. Poczucie zatracenia wartości i pesymistyczna ocena rzeczywistości były cechami charakterystycznymi dla epoki Młodej Polski.
„Koniec XIX wieku” jako manifest pokolenia
Koniec wieku był dla twórców Młodej Polski czasem wielkich rozczarowań. Wcześniej głoszone idee pozytywistyczne nie były w stanie polepszyć sytuacji narodu, a co za tym idzie – doprowadzić go do niepodległości. Młode pokolenie poetów z niepokojem obserwowało zmiany, które zachodzą na świecie. Inspirowani filozofią Schopenhauera wieszczyli upadek wszelkich wartości, sztuki, a w rezultacie cywilizacji. Poczucie to wyrażali nie tylko za sprawą swoich utworów, ale również postawy określanej mianem dekadentyzmu. Przesłanie „Końca wieku XIX” nie dotyczy ambitnych planów, które kolejne pokolenia powinny realizować – jest to raczej smutna, melancholijna diagnoza rzeczywistości.
Koniec wieku XIX – analiza utworu
Wiersz posiada regularną budowę. Składa się z pięciu strof a każda z nich zawiera w sobie po cztery wersy. Co drugi wers w utworze zakończony jest pytaniami retorycznymi. Poeta wykorzystuje formę pozorowanego dialogu. Stosowane w utworze przerzutnie mają zadanie wprowadzić odpowiedni dynamizm i jak najpełniej odwzorować formę przekazu, którą wybrał autor. W strofie ostatniej poeta umieścił apostrofę – zwrot, który kieruje bezpośrednio do swojego odbiorcy: człowieka końca wieku.
Liczne epitety („włóczni złego”, „najzwyklejszych rzeczy”) służą opisowi wrogiej rzeczywistości, z którą musi mierzyć się człowiek. Rozbudowane metafory umożliwiają przedstawienie w poetycki sposób kondycji ludzkiej psychiki. Dużą rolę w utworze odgrywa interpunkcja – nie tylko liczne znaki zapytania, ale również wielokropki sugerują, że treść utworu związana jest z wątpliwościami, rozterkami oraz poczuciem zagubienia, które charakteryzuje podmiot liryczny.
Koniec wieku XIX – interpretacja
Tytuł utworu precyzyjnie zakreśla ramy czasowe obecnych w nim refleksji. Koniec wieku stanowił dla ówczesnej społeczności artystycznej moment, w którym nie sposób formułować nowych idei, oczekiwań i pragnień. Adresatem wypowiedzi poetyckiej jest więc „człowiek końca wieku”, osoba na równi zaangażowana w zmieniającą się rzeczywistość, która podziela obawy podmiotu lirycznego. Treść wiersza dotyczy rozważań o możliwościach i postawach, jakie podmiot liryczny mógłby zaakceptować chcąc pogodzić się z przytłaczającą rzeczywistością. Wylicza tym samym różne warianty, takie jak przekleństwo, wzgarda, modlitwa, idea, rozpacz lub rezygnacja. Żadne z nich nie zapewnią mu jednak ukojenia, co prowadzi go do jeszcze bardziej pesymistycznych wizji.
Z utworu wybija się przede wszystkim poczucie rezygnacji. Zarówno walka, jak i idea, zdaniem podmiotu lirycznego nie przybliżają do rozwiązania trudnej sytuacji – stanowią dla niego tylko bezwartościowe próby:
Walka?… Ale czyż mrówka rzucona na szyny
może walczyć z pociągiem, nadchodzącym w pędzie