Już w pierwszej połowie XIX wieku, w kulturalnej Europie dały się słyszeć głosy już nawet nie odżegnujące się od ideałów romantycznych, ale również od naturalistycznych przedsięwzięć prozatorskich ówczesnych pisarzy. Do Polski tego rodzaju refleksje padły na podatny grunt, dojrzewającej epoki pozytywizmu. Sprawdźmy, jak narodziła się powieść realistyczna.
Spis treści
Zwierciadło przechadzające się po gościńcu
Pozytywizm stał w opozycji do romantycznego mistycyzmu, kultu jednostki i wielkich emocjonalno-uczuciowych porywów. Wykształciła się publiczność typowo mieszczańska, wzrosło zapotrzebowanie na literaturę odzwierciedlającą rzeczywistość, codzienność ludzi, których można spotkać na ulicy, nie wielkich indywidualistów wyalienowanych ze społeczeństwa. Tak zaczęła rodzić się literatura realistyczna. Miała ona swój początek już w latach 20. XIX wieku we Francji i miała być – jak powiedział wybitny realista francuski Stendhal – „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”. Oznaczało to nic innego, jak właśnie zwrócenie uwagi twórców nie na świat wewnętrzny człowieka, ale na to, co ich realnie otaczało: na prawdziwych ludzi i problemy, które ich dotyczyły.
Uznano, że do realizacji powyższych założeń najlepiej nadaje się gatunek powieści. Jej bohaterowie to najczęściej przedstawiciele bardzo konkretnych grup społecznych, co prawda obdarzeni indywidualnymi cechami charakterologicznymi, ale również uwikłani w mechanizmy rządzące całymi zbiorowościami. W styl prozy realistycznej wprowadzano elementy mowy potocznej, wypowiedzi reporterskiej, a nawet język naukowy (kult nauki – cecha typowo pozytywistyczna). Czytelnik wydarzenia przedstawione w takiej powieści poznaje przeważnie z kilku perspektyw, stosuje się bowiem narrację trzecioosobową, która jednak jest przeplatana fragmentami opowiadanymi w pierwszej osobie (np. retrospekcje). Taki zabieg ma służyć pokazaniu czytelnikowi wielu perspektyw i danie mu pola do wyrobienia sobie własnego zdania.
Kolejną cechą prozy realistycznej jest jej panoramiczność, tzn. pokazywanie przekroju społeczeństwa. Czytelnik widzi więc nie tylko konkretną grupę, której przedstawicielami są główni bohaterowie, lecz również inne, współistniejące w konkretnym czasie. Wiąże się z tym również jeszcze jeden bardzo ważny aspekt. Pojmowanie przestrzeni w prozie realistycznej odgrywa rolę nie mniej istotną od kreacji bohaterów. Kraje, miasta, wsie, domy, a nawet pojedyncze pomieszczenia, potrafią dla postaci mieć znaczenie nie tylko dosłowne, lecz także oddziaływać na ich psychikę. Czytelnik powieści realistycznej musi mieć wrażenie, że opisywana historia miała szansę wydarzyć się naprawdę.
Główne cechy realizmu w literaturze
Realizm literacki najprościej można zdefiniować jako dążenie do jak najwierniejszego i jak najbardziej obiektywnego przeniesienia rzeczywistości na karty powieści. Do jego głównych i najważniejszych cech należą:
- stosowanie powieści jako najlepszej formy literackiej do przekazania prawdy o świecie;
- przedstawianie bohaterów, którzy mogli istnieć i wydarzeń, które mogły mieć miejsce naprawdę;
- wprowadzanie mowy potocznej do wypowiedzi bohaterów i do opisów narratora;
- zróżnicowanie narracji – przeważnie narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący i wartościujący przedstawiane wydarzenia, ale również narratorzy pierwszoosobowi, np. w ramach innej perspektywy;
- wprowadzanie tematyki i języka nauki do powieści;
- kreowanie bohaterów, którzy są przedstawicielami konkretnych grup społecznych;
- przedstawianie społeczeństwa w sposób panoramiczny;
Przedstawiciele realizmu w Polsce i na świecie
Jeśli chodzi o realizm europejski to jego prekursorami byli tacy pisarze jak, m.in.: Stendhal (powieść Czerwone i czarne), Honoriusz Balzac (Ojciec Goriot, Komedia ludzka), Charles Dickens (Klub Pickwicka, Oliver Twist), Lew Tołstoj (Anna Karenina, Wojna i Pokój) czy Mikołaj Gogol (Martwe dusze).
Za największą polską powieść realistyczną uznaje się Lalkę Bolesława Prusa. Mieści ona w sobie w zasadzie wszystkie elementy, które definiują prozę tego nurtu pod koniec XIX wieku. Oczywiście Prus nie był jedynym wybitnym przedstawicielem realizmu w ówczesnej Polsce. Inni to np. Eliza Orzeszkowa (Nad Niemnem), Maria Konopnicka (Mendel Gdański, Nasza szkapa) czy Henryk Sienkiewicz (Janko Muzykant, Latarnik, Sachem).
Pojęcie realizmu można rozumieć również jako bardzo ogólny nurt w literaturze, polegający na rzeczywistym opisywaniu świata i ludzi. W takim rozumieniu, realizm nie ogranicza swojego istnienia do drugiej połowy XIX wieku, ale stale jest obecny w literaturze polskiej i światowej.