Jeśli chodzi o sztukę przełomu wieków XIX i XX, to był to szalenie malowniczy krajobraz składający się z bardzo wielu nurtów artystycznych, prądów filozoficznych i spojrzeń na rolę kultury i artysty w społeczeństwie. Nurty te często przenikały się wzajemnie, niektóre do tego stopnia, że po latach ciężko je od siebie odróżnić. Wszystkie natomiast stały w opozycji do wartości artystycznych, jakie stawiali przed sobą pozytywiści. Jednym z najbardziej jaskrawych przejawów tego zdecydowanego zwrotu przeciw ideałom poprzedniej epoki, stał się kierunek sztuki modernistycznej nazwany symbolizmem.
Spis treści
Czym był (i jest) symbolizm?
Symbolizm to bardzo szeroki obszar sztuki, który zrodził się we Francji w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku i dziś jest rozpatrywany jako jeden z głównych nurtów sztuki modernizmu. Jest on przeciwstawny wobec pozytywistycznych ciągot ku eliminacji z twórczości wszystkiego, co nie jest doświadczalne empirycznie, namacalnie. Ludzie pod koniec XIX wieku zrozumieli, że takie metody nie dają pełnego obrazu rzeczywistości. Symbolizm zakłada, że oprócz świata, którego doświadczamy każdego dnia w sposób zmysłowy, istnieje jeszcze inny, trudno dostępny, metafizyczny świat, którego każdy człowiek doświadcza subiektywnie i do opisu którego nie przystają żadne dotychczasowe formy artystyczne. W świecie tym miały być zawarte tajemnice ludzkiego istnienia. Zaczęto więc próbować odkrywać go i nazywać za pomocą symboli.
Symbol to środek artystyczny, którego zastosowanie sprawia, że konkretny fragment dzieła (może być to część obrazu, zdarzenie lub postać z powieści) oprócz swojego dosłownego znaczenia, posiada jeszcze jedno lub więcej znaczeń symbolicznych. Odczytanie takich „skrótów” nie jest do końca możliwe, gdyż ich znaczenie może się różnić w zależności od subiektywnego patrzenia konkretnego odbiorcy. Symbole służyły (i nadal służą) do oddania nastrojów, sytuacji, emocji i wszelkich innych przejawów ludzkiego życia psychicznego. Właśnie jego obserwowanie i śledzenie było jednym z najważniejszych wyzwań symbolistów. Za symbole mogą zostać przyjęci pojedynczy ludzie albo całe grupy, zwierzęta, wydarzenia, miejsca, fantazje itp.
Najważniejsze cechy symbolizmu
- stosowanie symboli, które nie posiadały jednego znaczenia, natomiast stanowiły odniesienie do świata metafizycznego;
- obserwowanie wnętrza człowieka i zjawisk psychicznych, uczuciowych i emocjonalnych, jakie w nim zachodzą;
- bogate stosowanie środków literackich działających na wszystkie zmysły (synestezja);
- częsta tematyka mistyczna, gotycka czy wręcz spirytualistyczna;
- częste odwoływanie się do oniryzmu i estetyki snu, do wizji lub narkotycznych halucynacji;
- sugestywność sztuki.
Symbolizm w literaturze światowej
Głównymi ośrodkami, w których dominował symbolizm były Francja i Niderlandy. Nie znaczy to jednak, że w innych częściach Europy był nieobecny. Warto w tym miejscu dodać, że symbolizm rozwijał się w bardzo wielu dziedzinach artystycznych, głównie jednak w sztukach plastycznych (przede wszystkim w malarstwie), w literaturze oraz – co mniej oczywiste – w muzyce. Symboliści widzieli w niej przejaw absolutu i często wskazywali na nią jako na idealny (bo nie obciążony słowami ani obrazami) pomost pomiędzy światem zmysłowym a metafizycznym.
Najwybitniejszymi przedstawicielami symbolizmu w dziedzinie literatury byli bez wątpienia: Francuzi – Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Stephane Mallarme; Rosjanie – Andriej Bieły, Aleksandr Błok; Belg – Maurice Maeterlinc.
Symbolizm w literaturze polskiej
Określenia „symbolizm” używamy najczęściej w odniesieniu do twórczości modernistycznej, jednak pamiętać należy, że jest to nurt, który się nie wyczerpał i był jeszcze bardzo mocno obecny w dwudziestoleciu międzywojennym, a także po II wojnie światowej. Tak naprawdę symbolizm – choć w zmienionej formie – przetrwał do dziś. Mówiąc jednak o jego polskich prekursorach literackich należy wspomnieć o następujących autorach i ich dziełach: Stanisław Wyspiański (dramaty Wesele, Wyzwolenie, Noc Listopadowa, Warszawianka), Leopold Staff (tomy poetyckie Sny o potędze, Dzień duszy), Bolesław Leśmian (tomy poetyckie Sad rozstajny, Łąka, Napój cienisty), Kazimierz Przerwa-Tetmajer (m.in. tom Melodie mgieł nocnych), Jan Kasprowicz (tom Ginącemu światu) czy Tadeusz Miciński (powieści Nietota. Księga tajemna Tatr, Xiądx Faust oraz dramaty W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu czy Kniaź Patiomkin).
Jak już wspominaliśmy, modernizm był epoką intensywnego przenikania się nie tylko prądów artystycznych, ale całych dziedzin sztuki. Muzyka inspirowała malarstwo, malarstwo inspirowało literaturę, ta z kolei sztuki teatralne. Dlatego warto wspomnień o polskich przedstawicielach sztuk plastycznych, których obrazy miały niebagatelny wpływ na epokę, a dziś mają rangę kultowych dzieł sztuki. Byli to m.in. Józef Mehoffer (Dziwny ogród), Władysław Podkowiński (W ogrodzie, Szał uniesień) czy Jacek Malczewski (Artysta i chimera, Święty Franciszek, Hamlet polski).