Święty Franciszek z Asyżu to postać znana nie tylko osobom rzetelnie zgłębiającym dzieje chrześcijaństwa. Jego postać wrosła w kulturę (a nawet w popkulturę) dużo mocniej niż postaci innych ascetów i świętych. Co sprawiło, że „Biedaczyna Boży” dał swoim życiem początek oryginalnej konwencji literackiej, której ślady odnajdujemy w twórczości pisarzy i poetów nawet siedemset lat po jego śmierci? Czym jest franciszkanizm?
Spis treści
„Wesołek Boży” – średniowieczna afirmacja wiary
Święty Franciszek przyszedł na świat w 1181 roku w Asyżu. Pochodził z zamożnej, kupieckiej rodziny, z której odszedł, by poświęcić się pomocy najuboższym. Został żebrakiem, a wieść o „Biedaczynie Bożym”, jak określano Franciszka, szybko dotarła do papieża, który zezwolił na założenie zakonu franciszkanów. Jego podstawą miało być ubóstwo, pomoc najbiedniejszym i najbardziej potrzebującym, a także afirmacja życia jako cudu bożego. Właśnie owa afirmacja wyróżniała świętego Franciszka spośród tłumu zakonników, którym według średniowiecznych kanonów wiary, zdecydowanie bliżej było do umartwiania się i ciągłej pokuty. Franciszek rozumiał wiarę raczej jako powód do radości, a receptę na szczęśliwe życie – w pokorze, ubóstwie, poświęcaniu się pomocy innym i szacunku wszelkich żywych istot na ziemi (stąd wiele wizerunków Franciszka otoczonego zwierzętami).
Święty sam siebie określał mianem „Wesołka Bożego” i rzeczywiście w świecie skostniałych zasad religijnych i surowych zimnych murów katedr, zdawał się przypominać o tym, co w wierze jest najistotniejsze – o tym, że ma ona dawać ludziom ulgę i radość, a nie dokładać zmartwień. Zakon franciszkanów po śmierci swojego założyciela podupadł jeśli chodzi o przestrzeganie reguły, niemniej tradycja franciszkańska przetrwała i do dziś jest realizowana przez wiele zakonów i zgromadzeń religijnych, a także przez organizacje świeckie.
Czym był franciszkanizm?
Postawa świętego Franciszka, jego życie, a także radosne podejście do egzystencji i wiary, dało początek pewnemu nurtowi filozoficznemu, który wkrótce zaczął wpływać również na literaturę. Franciszkanizm opierał się właśnie na afirmacji życia, polegającej na docenianiu pomocy Bożej oraz wszystkich jego dzieł. Tylko tak można było osiągnąć szczęście – poprzez proste, pokorne życie, istnienie w przyjaźni z naturą, wdzięczność za opiekę boską i otaczanie troską tych, którzy tego potrzebują.
Sam termin „franciszkanizm” ma kilka znaczeń. Powiedzieliśmy już, że pierwszym z nich jest filozoficzna idea egzystencji. Innym znaczeniem, a tak naprawdę kilkoma znaczeniami, jest znaczenie literackie. Franciszkanizmem w literaturze określamy bowiem nie tylko te jej obszary, które dotyczą bezpośrednio świętego, jego działalności bądź życia jego uczniów, lecz także te, które posługują się wypracowaną przezeń wizją świata w dziełach literackich. Jak to wyglądało i nadal wygląda w praktyce?
Franciszkanizm w literaturze polskiej i nie tylko
Chyba najpopularniejszą, bo znaną na całym świecie, książką dotyczącą świętego jest książka Kwiatki św. Franciszka. Jest to trzynastowieczny zbiór kilkudziesięciu krótkich opowiadań fabularnych, które w bardzo prosty sposób opisują życie, działalność i filozofię „Wesołka Bożego”. Dotyczą one przede wszystkim dostrzegania Boga w każdej istocie oraz odnajdywania radości w pomocy bliźnim. Z perspektywy literackiej, ważniejsze jednak wydają się te dzieła, które powstawały później, nie jako pod wpływem filozofii franciszkańskiej, a było ich niemało.
W Polsce zainteresowanie ideami świętego z Asyżu było dostrzegalne już od renesansu, natomiast prawdziwy jej wybuch nastąpił w połowie XIX wieku, kiedy to ukazało się polskie tłumaczenie książki Antoine’a Ozanamy, pt. Franciszek Seraficki i poeci włoscy z jego szkoły. Franciszkanizm dużą popularność zyskał w Młodej Polsce jako przeciwwaga dla dekadenckiego marazmu i wszechogarniających apatii i pesymizmu. Stało się to za sprawą przekładu Kwiatków św. Franciszka, dokonanego przez Leopolda Staffa w 1910 roku. Sam Staff w bardzo wielu utworach odwoływał się do afirmacji życia, której wzorem był właśnie święty Franciszek. Podobne nawiązania można bez trudu dostrzec w dojrzałej twórczości Jana Kasprowicza.
Oprócz powyższych dwóch, franciszkanizm można odnaleźć w dziełach takich polskich twórców jak: Stefan Żeromski, Władysław Reymont, Zofia Nałkowska, Emil Zegadłowicz, Roman Brandstaetter czy ks. Jan Twardowski. Święty Franciszek nadal jest postacią, której przesłanie inspiruje artystów i zwykłych ludzi. Można zaryzykować stwierdzenie, że dziś jest najbardziej rozpoznawalnym świętym na całym świecie.