Ciężkie, przełomowe momenty w historii świata lub konkretnego narodu prawie zawsze zostawiają po sobie ślad w sztuce, literaturze. Sytuacje kryzysowe często skłaniają twórców do sięgnięcia po zgoła inne, bardziej uniwersalne i metafizyczne, środki wyrazu artystycznego niż te, które stosowali w czasach harmonii. Jednym z takich środków może być proroctwo.
Spis treści
Profetyzm – definicja
Według najprostszej definicji, profetyzm (gr. prophetes, czyli osoba potrafiąca przepowiadać przyszłość, dzięki mocy nadanej przez bóstwo) jest po prostu zdolnością prorokowania, przepowiadania przyszłości, widzenia wieloletnich procesów rozwoju pojedynczych ludzi lub całych społeczności, wykraczających poza czasowe ramy życia ludzkiego. Nas jednak dużo bardziej interesuje znaczenie tego sformułowania w wymiarze literackim, artystycznym. W tym kontekście, profetyzm jest pewnym nurtem, popularnym na przestrzeni różnych epok, który odznacza się wizyjnym i podniosłym charakterem.
Literatura posiadająca cechy czy elementy profetyzmu powstaje zazwyczaj w trudnych momentach dziejowych. Wtedy autorzy umieszczają w swoich dziełach przesłanie, które ma na celu ukierunkowane działań społecznych tak, jak dany autor uważa to za właściwe. Posługuje się wówczas m.in. przepowiednią, która może być zarówno pozytywna (proroctwo szybkiego wyjścia z kryzysowej sytuacji), jak i negatywna (proroctwo tego, co się stanie, jeśli nie pójdziemy w dobrym kierunku).
W Polsce profetyzm był częstym narzędziem twórców romantycznych. Nastrój epoki sprzyjał posługiwaniu się tego rodzaju narzędziami literackimi, a poza tym nasz kraj cały czas znajdował się pod zaborami (i nic nie zapowiadało tego, że ten stan ma się zmienić), więc romantycy w swoich wierszach i dramatach umieszczali bohaterów, którzy przepowiadali nadejście wyzwolenia i zemstę na wrogach ojczyzny.
Profetyzm w literaturze światowej
Korzeni motywów profetycznych możemy szukać w najdawniejszych tekstach naszej kultury. Jako przykład może tu posłużyć choćby Iliada Homera i wątek wieszczki Kasandry, a także właściwie całe Pismo Święte Starego Testamentu, gdzie prorocy boga Jahwe pojawiali się bardzo często. Właściwie w tekstach wszystkich starożytnych kultur można odnaleźć pewne wątki profetyczne lub przynajmniej okołoprofetyczne.
Ze zjawiskiem sztuki bądź literatury profetycznej do czynienia mamy najczęściej w epokach, które skłaniają się raczej ku metafizyce, duchowości i uczuciowości człowieka, niż ku racjonalizmowi, realizmowi czy empiryzmowi. Dlatego też o rozwoju tego nurtu możemy mówić w przypadku baroku, romantyzmu, modernizmu, itp. W baroku najgłośniejszym profetystą był Jakob Böhme, natomiast o prawdziwej modzie na profetyzm, możemy mówić w kontekście epoki romantyzmu. Wówczas bowiem do głosu doszły bowiem tendencje prawdziwie mistyczne i wizyjne. Jules Michelet, Edgar Quinet, Aleksander Puszkin, Michaił Lermontow czy Władimir Sołowjow – to nazwiska najpopularniejszych pisarzy romantycznych, którzy w swojej twórczości posługiwali się motywami profetystycznymi. Profetyzm w Polsce miał jednak bardzo charakterystyczny i specyficzny wydźwięk.
Profetyzm w Polsce
Polska odmiana nurtu profetycznego w XIX wieku była ściśle związana z sytuacją polityczną Polski, a więc z zaborami. Wynikała ona również z bardzo specyficznej odmiany mesjanizmu, jaką zaimplementowali Polakom wieszcze, zwłaszcza Adam Mickiewicz (będący wówczas pod silnym wpływem filozofii Andrzeja Towiańskiego). W jej myśl, utożsamiano powrót Chrystusa na ziemię i zapanowanie epoki szczęśliwości z odzyskaniem niepodległości przez Polskę. Takie myślenie sprzyjało twórczości metafizycznej, a w zasadzie tylko twórczość metafizyczna i mistyczna była w stanie takie myślenie umotywować. Adam Mickiewicz wykorzystał te motywy w Dziadach cz. III oraz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, W poezji oraz dramaturgii Juliusza Słowackiego, obszerne wątki profetyczne odnaleźć można zwłaszcza w Kordianie i w poemacie metafizycznym pt. Anhelli. Również trzeci wieszcz polski, Zygmunt Krasiński, uciekał się do stylistyki profetycznej w Nie-Boskiej Komedii i w Irydionie.
Także w innych epokach, w literaturze polskiej dało się odnaleźć wątki apokryficzno-profetyczne. W renesansie zawierał je w swoich legendarnych kazaniach ksiądz Piotr Skarga. Od tej stylistyki nie była również całkowicie wolna twórczość poetycka Młodej Polski (Stanisław Wyspiański). Nurt ten uznali za swój również polscy katastrofiści, którzy w latach 30. XX wieku tworzyli apokaliptyczne wizje nadciągającego kataklizmu historycznego.