Ostatnie ćwierćwiecze XIX wieku było dla Europy, pod względem rozwoju kultury i sztuki, czasem dosyć niespokojnym. Już dawno znudzono się patetyczną poetyką romantyzmu, a realistyczna przyziemność pozytywizmu nie dawała wrażeń, których oczekiwali odbiorcy. Potrzebne były nowe kierunki, które wkrótce zaczęły pojawiać się jeden po drugim, a jednym z pierwszych był impresjonizm.
Spis treści
Początki impresjonizmu
W większości nurtów artystycznych, trudno jest wyznaczyć jedną konkretną datę, którą można by bez problemu oznaczyć ich początek. Przeważnie rodzą się i formują latami, nieraz dekadami. Inaczej było w przypadku impresjonizmu – jego początek wiązał się z jednym bardzo ciekawym wydarzeniem. W 1874 roku w Paryżu doszło do wystawy grupy trzydziestu malarzy. Była to grupa, której prace zostały odrzucone przez Królewską Akademię Malarstwa i Rzeźby – nie wystawiono ich na wystawie akademickiej ze względu na znaczne odejście od doktryny artystycznej, która dominowała w szkole od dekad. Malarze nie chcieli powielać schematów i malować tak samo jak ich poprzednicy sprzed kilkuset lat, zwłaszcza, że sprzyjały temu warunki rynkowe – pojawiły się nowe, tańsze farby, a także pędzle ułatwiające dużo delikatniejsze pociągnięcia. Zorganizowali zatem własną wystawę w studiu fotograficznym artysty fotografika – Nadara. Ten buntowniczy ruch określono później jako początek impresjonizmu. Nazwa zaś pochodzi od jednego z wystawionych wówczas obrazów – Impresja. Wschód słońca pędzla samego Claude’a Moneta. Wśród współwystawiających znaleźli się tacy artyści jak m.in. August Renoir czy Alfred Sisley. Innymi wybitnymi przedstawicielami tego kierunku w malarstwie byli Camille Pissarro, Edgar Degas, Edoudard Manet, a w Polsce Władysław Podkowiński, Józef Pankiewicz. Spadkobiercami impresjonizmu byli również Paul Gauguin i Vincent van Gogh. Impresjonizm bardzo szybko zdobywał popularność i „zarażał” inne dziedziny sztuki, np. muzykę, film (w późniejszej fazie rozwoju) oraz rzecz jasna literaturę.
Charakterystyka stylu impresjonistycznego
Słowo impresja oznacza tyle co „wrażenie” i w tym jednym słowie zawiera się duża część tego, w jaki sposób impresjoniści zamierzali tworzyć. Znudzeni schematycznością podejścia do światła, ciągłym wzorowaniem się na klasycznych dziełach antycznych, używaniem wciąż tych samych barw i technik malarskich, teraz chcieli malować po swojemu. Odrzucali pomnikowość i patos, zrezygnowali z klasycznego podejścia do perspektywy i z tematyki historycznej. Zaczęli skupiać się na oddaniu na obrazie wrażenia, które robi na człowieku konkretna chwila w jednym konkretnym momencie. Na impresji właśnie. Stosowano metodę malowania punktowego, które niewyraźne z bliska, z dystansu łączy się w spójne dzieło. Dostępność podręcznych zestawów malarskich sprawiła, że ulubionym obiektem impresjonistów stała się przyroda. Gustowali w pejzażach. Nieraz malowali kilkakrotnie to samo miejsce, by uchwycić wrażenie, które na nich robi o różnych porach dnia.
Impresjonizm w literaturze
No dobrze, ale jak można przenieść tak bardzo plastyczny kierunek tworzenia na literaturę? Można i to ze sporym powodzeniem. Udowodnili to m.in. polscy twórcy okresu Młodej Polski. Impresjonizm w literaturze polegał na opisywaniu rzeczywistości przez pryzmat patrzącego nań podmiotu, a nie takiej, jaka jest naprawdę (realizm). Czytelnik zatem musi niejako przejąć sposób patrzenia autora, by móc w pełni zrozumieć dzieło. Do osiągnięcia tego celu posłużyło odejście od narratora wszechwiedzącego do narracji subiektywnych. Impresjonizm po jakimś czasie doprowadził do powstania techniki strumienia świadomości, którą posługiwał się np. Marcel Proust.
W Polsce impresjonistami zostawali najczęściej poeci. To oni bowiem mieli największe pole do popisu jeśli chodzi o „malowanie słowami”. W liryce impresjonistycznej nie skupiano się na przedstawianiu konkretnych wydarzeń czy sytuacji, celem autorów było pokazanie nastroju, jaki wywołuje w nich dany krajobraz, dana chwila, dany człowiek. Bogato posługiwano się metaforami, tworzono neologizmy, używano słów odzwierciedlających kolory. Do najwybitniejszych impresjonistów polskiej poezji należą:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Melodia mgieł nocnych);
- Jan Kasprowicz (cykl Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach);
- Stanisław Wyspiański;
- Maryla Wolska.
W prozie elementy impresjonizmu można znaleźć we fragmentach niektórych dzieł Władysława Reymonta (np. w Chłopach) i Stefana Żeromskiego (Dzieje grzechu, Syzyfowe prace). Pewne tendencje postimpresjonistyczne utrzymały się w literaturze i są zauważalne do dziś.