Tak naprawdę określenia „modernizmu” czy też „sztuki nowoczesnej” można i będzie można używać zawsze, bo zawsze będą pojawiać się myśli, prądy i nurty artystyczne, zupełnie odmienne od już znanych, świeże, nowatorskie. W historii literatury jednak, sformułowania tego używa się do pewnej ograniczonej czasowo epoki o bardzo charakterystycznych cechach. Przyjrzyjmy się czym był modernizm!
Spis treści
Modernizm – początki
W przypadku innych epok przeważnie bywa tak, że ich nazwa dość dokładnie określa kierunek, który w konkretnym czasie dominował w myśleniu ludzi, w ich postępowaniu czy twórczości. W przypadku modernizmu (ang. modern – nowoczesny) jest nieco inaczej. Terminem tym określamy raczej bardzo duży zespół awangardowych zjawisk i konwencji artystycznych, które rodziły się, cieszyły popularnością i najczęściej szybko odchodziły w niepamięć, na przełomie XIX i XX wieku, głównie w Europie. Ich mnogość zdawała się odzwierciedlać nastroje panujące na starym kontynencie, przez który już wkrótce miały przetoczyć się ogromne kataklizmy historyczne.
Pod koniec XIX wieku ludzie zaczęli dostrzegać efekty rewolucji przemysłowej, która owszem, czyniła życie łatwiejszym i dużo bardziej komfortowym, lecz także w znaczny sposób zmieniała całe społeczeństwa. Zaczęły tworzyć się wielkie skupiska miejskie wokół ośrodków przemysłowych, a największą wartością stawał się pieniądz. W wyniku szybkiego rozwoju technologii, zwiększały się różnice między pokoleniami. Człowiek coraz mniejszą uwagę zwracał na wartości swoich przodków, a coraz większą kierował ku rzeczom materialnym, przyziemnym, doczesnym. W sztuce dominowały naturalizm i realizm.
W młodych artystach rósł niepokój spowodowany coraz głębszym odwracaniem się ludzi od swojego życia emocjonalnego, duchowego, metafizycznego. Zaczęli więc protestować sztuką. Zaczęli przełamywać skostniałe i jałowe schematy realistyczne, artystyczną uwagę kierowali do swoich wnętrz i opisywali świat z perspektywy zupełnie subiektywnej, zamiast opisywać go takim, jakim wydaje się wszystkim na pierwszy rzut oka. Każdy robił to na swój własny sposób, dlatego z dzisiejszej perspektywy, epoka modernizmu wydaje się istną mieszanką wybuchową.
Główne nurty artystyczne modernizmu i ich przedstawiciele
Należy pamiętać, że tak samo jak w przypadku epok, przy których posługujemy się tylko przybliżonymi cezurami czasowymi, tak samo w przypadku prądów artystycznych, nie można mówić o sztywnych granicach pomiędzy nimi. Są to rzeczy płynne, a wyodrębnianie ich od siebie ma na celu wyłącznie ułatwienie ich porządkowania. Bywało bowiem, że jeden twórca tworzył w dwu lub trzech stylach, w zależności od etapu życia, ba – niekiedy wpływy różnych konwencji można odnaleźć w jednym wierszu lub obrazie. Jak już wspomnieliśmy, modernizm był pod tym względem wyjątkowo obfitą epoką, wymieńmy więc tylko najważniejsze kierunki artystyczne:
- impresjonizm;
- ekspresjonizm;
- kubizm;
- futuryzm;
- symbolizm;
- dadaizm;
- surrealizm;
- secesja;
- konstruktywizm.
Warto również mieć na uwadze fakt, że te nurty pojawiały się w różnych krajach w różnym czasie, dlatego np. modernistyczny katastrofizm, który swój początek miał w drugim dziesięcioleciu XX wieku, w Polsce zaliczany jest do zjawisk Dwudziestolecia Międzywojennego. Za najwybitniejszych twórców literatury modernistycznej na świecie można uznać:
- Charles Baudelaire;
- Arthur Rimbaud;
- Paul Verlain;
- August Strindberg;
…a w Polsce:
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer;
- Jan Kasprowicz;
- Stanisław Wyspiański;
- Leopold Staff;
- Stanisław Przybyszewski;
- Tadeusz Miciński;
- Kazimiera Zawistowska;
- Zenon Przesmycki
Główne cechy modernistów
Typowego dla epoki modernizmu artystę, charakteryzował skrajny pesymizm, apatia i brak motywacji do działania. Wynikało to z gorzkich obserwacji świata i kierunku, w jakim zmierza ludzkość, a także przeświadczenie, że wkrótce doprowadzi to do zapaści na skalę światową (fin da sciecle). Buntowali się przeciwko skostniałym normom społecznym i moralnym, jednostkę (a nie przemysłowy tłum) stawiali w centrum zainteresowań twórczych, pogardzali doczesnością. Nazywano ich dekadentami (fr. decadence – upadek, schyłek), właśnie przez ponury, mroczny wizerunek wyklętych samotników-intelektualistów, jaki wokół siebie roztaczali.
Bywały jednak postawy odmienne, próbujące szukać duchowego ratunku dla ludzkości w oceanie dekadenckiego pesymizmu. Świadczy o tym choćby powodzenie franciszkanizmu, które znacznym piętnem odcisnęło się na filozofii początku XX wieku. W Polsce jego głównym propagatorem był Leopold Staff.