Filozofia (zwłaszcza w swojej starożytnej formie) kojarzy nam się raczej z dziedziną uprawianą przez wiecznie smutnych mędrców o długich i siwych brodach, niż z grupą przyjaciół, którzy spotykają się u jednego z nich, by wspólnie kontemplować i zastanawiać się, jak osiągnąć w życiu jak najwięcej przyjemności. Tak zaś w pewnym momencie wyglądała szkoła filozoficzna Epikura!
Spis treści
Geneza epikureizmu
Epikur pochodził wyspy Samos, na terenie starożytnej Grecji. Posiadał gruntowne, platońskie wykształcenie filozoficzne, a także doświadczenie wojskowe. Po jakimś czasie sam zaczął nauczać, jednak szybko zauważano, że nie był jedynie przekaźnikiem dotychczas istniejącej wiedzy, a uzupełniał ją coraz bogaciej własnymi myślami, które później miały się złożyć na fundament jego systemu filozoficznego. Po wielu podróżach (z niektórych miast musiał uchodzić po tym, jak jego nauki wywoływały społeczne napięcia), po raz kolejny dotarł do Aten w 306 roku p.n.e. i to właśnie tę datę uważa się współcześnie za narodziny filozofii epikurejskiej. Wtedy to bowiem, trzydziestopięcioletni wówczas, Epikur założył własną szkołę, którą nazwał „Ogrodem” – od ogrodu, w którym spotykali się jego uczniowie. Było to miejsce przy domu Epikura, które znajdowało się niedaleko miejsc spotkań innych szkół filozoficznych – szkół stoików i platoników. Legenda głosi, że nad wejściem do „Ogrodu” widniał napis, który głosił: „Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem najwyższym jest rozkosz”, co miało odzwierciedlać rozumienie szczęścia przez Epikura i jego uczniów.
Epikureizm szybko stał się jednym z najważniejszych nurtów swoich czasów, jako opozycja dla stoicyzmu. „Ogród” nie był szkołą liczną, ale gromadzący się tam uczniowie byli bardzo lojalni naukom swojego nauczyciela i krzewili jego nauki nawet po jego śmierci. Sama filozofia epikurejska była wielokrotnie krytykowana jako promująca hedonistyczny tryb życia, co było oczywiście bardzo powierzchowną oceną jedynie pewnej części systemu Epikura. Dominacja chrześcijaństwa w średniowiecznej Europie sprawiła, że filozofia Epikura niemal w ogóle przestała być pamiętana. Na szczęście swoich zwolenników odnalazła w okresie renesansu i w epokach późniejszych. Nauki Epikura znamy dzięki Papirusom z Herkulanum, odnalezionym w XVIII wieku, w których zawarte były pisma Filodemosa z Gadary.
Główne założenia epikureizmu
Epikureizm nie należał do skomplikowanych systemów filozoficznych (chociaż oczywiście ograniczanie go wyłącznie do poszukiwania przyjemności w życiu jest dużym niedopowiedzeniem). Mimo to, jego elementy stały się inspiracją do tworzenia wielu dużo bardziej złożonych konstrukcji filozoficznych, już w czasach współczesnych. Warto więc poznać chociaż podstawowe jego założenia. Były to, m.in.:
- pojmowanie życia jako opozycji przyjemności i cierpienia;
- dążenie do stałego lub najczęstszego odczuwania przyjemności, przy czym za przyjemność uznaje się już sam fakt istnienia lub fakt nieodczuwania cierpienia;
- postrzeganie filozofii jako remedium na lęki, które odsuwają człowieka od szczęścia;
- myślenie, że przyjemność zmysłowa i/lub intelektualna, równa się szczęściu w życiu (etyka umiarkowanego hedonizmu);
- przyjmowanie kryteriów metafizyki atomistycznej, w myśl której jakiekolwiek bóstwo nie może mieć wpływu na świat i życie ludzi, gdyż są oni zbudowani – zarówno ich ciała, jak i dusze – z atomów, a śmierć jest niczym innym, jak tylko ich rozpadem i przeniknięciem do przyrody; w związku z tym traci sens lęk przed śmiercią i przed absolutem;
- wiara, że przyjemne życie jest nieodłącznie związane ze sprawiedliwością, a życie sprawiedliwe z przyjemnością.
Filozofia epikurejska w literaturze polskiej
Renesans, jako że opierał się na wzorcach zaczerpniętych z antyku, inspirował się również filozofią, w tym – filozofią Epikura. W polskiej literaturze najwięcej świadectw tych inspiracji można znaleźć w pieśniach i fraszkach Jana Kochanowskiego. Ojca Poezji Polskiej najczęściej kojarzymy ze stoicyzmem, jednak czarnoleski poeta w genialny sposób potrafił połączyć dwie – wydawałoby się – skrajnie opozycyjne filozofie. W jego twórczości epikureizm przedstawiony jest jako dobra droga do osiągnięcia poczucia szczęścia doczesnego, natomiast tylko wtedy, gdy zachowuje się w tym dążeniu odpowiedni (stoicki, chciałoby się rzecz) umiar. W literaturze innych epok również da się odnaleźć wątki nawiązujące do filozofii epikurejskiej. Dobrym tego przykładem może być Oda do młodości lub Pieśń filaretów Adama Mickiewicza.