Archetyp to bardzo złożony termin, którego znaczenie może się nieco różnić w zależności od tego, w świetle jakiej dyscypliny naukowej będziemy go rozpatrywać. Najogólniej rzecz ujmując jest to pewien ujednolicony profil charakterologiczny, postać o określonym zestawie cech, który trwa w nasze świadomości od czasów najdawniejszych i od tamtej pory również znajduje swoje miejsce w literaturze i sztuce. W dziełach sztuki jest przedstawiany w różny sposób w zależności od epoki, w jakiej się go opisuje. Zawsze jednak jego istota pozostaje taka sama.
Trudno rozmawiać o tym, czym jest archetyp bez podawania przykładów z literatury. Najstarsze archetypy – w logiczny sposób – pochodzą z najstarszych tekstów kultury, jakie istnieją. Są to m.in. teksty składające się na mitologię grecką. Zawarte w nich postaci i wydarzenia mają charakter archetypiczny, ponieważ świadczą o pewnych cechach czy właściwościach ludzkiej psychiki czy charakteru, które dostrzegalne były już wówczas i okazują się być bardzo podobne w czasach współczesnych. Zmieniają się w zasadzie tylko okoliczności, scenografia, w jakiej są przedstawiane.
Przykłady archetypów
Przykładem archetypu może być postać Prometeusza, tytana, stworzyciela rodzaju ludzkiego, który przez swoją ogromną miłość do człowieka, sprzeciwił się najważniejszemu z bogów olimpijskich, Zeusowi. Przekazał ludziom ogień, dzięki czemu stali się niezależni od bogów, lecz musiał ponieść za to wielką karę. Przykuto go do skał Kaukazu, a wielki ptak wydziobywał mu co dnia odrastającą wątrobę. Archetyp stworzyciela ludzkości, istoty wyższej, która z miłości do swojego stworzenia poświęca swoje życie jest znany również z religii chrześcijańskiej. Archetyp nie musi jednak funkcjonować wyłącznie w sferach sakralnych. Prometeizm bardzo chętnie był wykorzystywany przez twórców romantycznych, który stawiali siebie w roli męczenników, których cierpienie miało w jakiś sposób odkupić całe zbiorowości. Wystarczy przywołać tutaj przykład Konrada, bohatera Dziadów cz. III Adama Mickiewicza.
W mitologii greckiej, tudzież tekstach około mitologicznych, które jednak z mitologią są na stałe związane, można odnaleźć również archetyp wędrowca. Odyseja Homera jest poematem opowiadającym o wielkiej wędrówce Odyseusza do rodzinnej Itaki po wojnie trojańskiej. Bohater wracał do domu przez dekadę, ponieważ po drodze napotykał różnorodne przeszkody i trudności zsyłane mu przez bogów. Jego wędrówka nabrała charakteru uniwersalnego. Któż z nas, przynajmniej raz w życiu nie słyszał, że całe nasze życie jest jedną wielką podróżą, na której napotykamy rozmaite przeciwności, lecz jeśli wykażemy się odpowiednią ilością determinacji, damy radę dojść do szczęśliwego celu? Postać Odyseusza inspiruje również twórców, Leopold Staff, młodopolski poeta, napisał o nim piękny wiersz, a Odyseja stała się inspiracją dla wielu powieści, filmów czy oper.
Jeszcze innym archetypem jest postać Ikara, młodzieńca, niepokornego syna, który wbrew ostrzeżeniom ojca, na swoich cudownych skrzydłach wzbił się zbyt wysoko, a promienie słoneczne rozpuściły wosk i Ikar spadł do morza tracąc życie. Jest w tym zawarta uniwersalna prawda o młodych ludziach, których rozpiera energia życiowa, która jednak niepowstrzymana i nie pokierowana odpowiednio, może doprowadzić do tragedii.