Wiersz „Ex libris” Wiktora Gomulickiego to utwór o szacunku dla przeszłości, dla starych ksiąg, odsłaniających przed czytelnikiem życie przodków, ich myśli i czyny.
Ex libris – analiza wiersza i środki stylistyczne
Utwór należy do liryki bezpośredniej, o czym świadczy użycie czasowników w pierwszej osobie i zaimków osobowych: „sięgam”, „zda mi się”, „ktoś do mnie mówi”. Jest to wiersz stychiczny o regularnej budowie. Wszystkie wersy mają po 11 sylab, po piątej sylabie występuje średniówka.
Intonacja poszczególnych wersów zgodna jest z intonacją zdań, z jednym wyjątkiem, dotyczącym drugiego wersu. W tym miejscu poeta zastosował przerzutnię: „Zda mi się, że to nakryty kamieniem / Ojców proch. W utworze występują rymy parzyste, żeńskie, dokładne: „wzruszeniem – kamieniem”, „kruszy – duszy”, „słyszę – ciszę” itd.
W wierszu można odnaleźć anaforę: „stąd myśl krzepiąca / stąd wiara żywa / stąd moc dzierżąca zamiast miecza – słowo”. Służy ona do wyliczenia pozytywów, jakie daje człowiekowi obcowanie z przeszłością. Poeta wykorzystuje epitety: starą księga”, zżółkłe karty”, „stara, szanowna pyłem siwa księga”. Zwracają one uwagę na wygląd starej księgi i jej wartość. By ukazać swój ogromny szacunek oraz wzruszenie, spowodowane obcowaniem z pamiątką przeszłości, używa porównania: „zda mi się, że to nakryty kamieniem Ojców proch”. Wyrazem atencji wobec księgi są również metafory: „pełna w sobie nieśmiertelnej duszy”, „pyłem siwa księga cudownie Przeszłość z Obecnością sprzęga”. Pisząc o roli przeszłości i jej wpływie na teraźniejszość, Gomulicki posługuje się personifikacją. „Ktoś do mnie mówi poprzez wieków ciszę – / To Przeszłość głosem czcigodnym pradziada / Z myśli i czynów swoich się spowiada”. Pytania retoryczne, zamieszczone po fragmencie poświęconym opisowi księgi, stanowią granicę pomiędzy opisem a refleksjami podmiotu lirycznego dotyczącymi ludzi odrzucających pamiątki przeszłości oraz tych, którzy przeszłość szanują. „Jak ją odtrącić? Jak nie dać jej ucha?” – zastanawia się osoba mówiąca. Wykrzyknienia użyte w tekście wiersza służą podkreśleniu wielkiej wartości starych ksiąg i pamiątek przeszłości: „Wyrodny, kto swych praojców nie słucha!”
Ex libris – interpretacja wiersza
Skąd wziął się tytuł wiersza „Ex libris”? Należałoby poszukać odpowiedzi na to pytanie. „Ex libris”, wyrażenie zaczerpnięte z łaciny, dosłowne znaczenie: z książek. Określa się tak znak własnościowy konkretnego egzemplarza książki. Najczęściej ozdobny, opatrzony herbem rodowym lub imieniem i nazwiskiem właściciela. Kiedyś stosowany bardzo często, dziś, gdy książki są powszechnie dostępne i dużo tańsze niż dawniej, książki opatrzone znakiem ex libris spotyka się rzadziej. Tytuł zawiera więc sugestię, że w utworze będzie mowa o starych woluminach, prawdziwych pamiątkach przeszłości.
Utwór Gomulickiego to liryka opisowo – refleksyjna. Podmiot liryczny ujawnia się już w pierwszym wersie, zwierzając się, z jak olbrzymim wzruszeniem sięga po stare książki. O tym, jak ogromną mają one dla niego wartość, dobitnie świadczy porównanie: „Zda mi się , że to nakryty kamieniem Ojców proch”. Słowo Ojców napisane zostało wielką literą – to wyraz najwyższego szacunku dla tych, co byli przed nami. W pierwszej części utworu odnajdziemy opis drogocennej księgi. Jest stara,”czas ją poczernił i kruszy”, trzeba się z nią obchodzić z największą ostrożnością, aby nie uszkodzić kartek. Ma jednak w sobie ogromną siłę i „nieśmiertelną duszę”. Mimo pożółkłych kart przemawia poprzez zapisaną w niej treść głosem silnym i pewnym. Odnajdujemy w niej Przeszłość. Życie naszych przodków staje otworem. Możemy poznać ich myśli i czyny. Wyraz Przeszłość napisany został wielką literą. Dla przeszłości musimy mieć szacunek. Ona jest naszym dziedzictwem. Ona nas ukształtowała i sprawiła, że jesteśmy tym, kim jesteśmy. Prawdę tę akcentuje osoba mówiąca nie tylko poprzez użycie wielkiej litery, ale i za pomocą pytań retorycznych, które stawia: „Jak ją odtrącić? Jak nie dać ucha?” Nie można tego uczynić!