Dzisiaj rzadko słyszy się o męczennikach. Słowo to kojarzy się raczej z odległymi czasami prześladowań pierwszych chrześcijan. Nawet jeśli jesteśmy w stanie wymienić kilka postaci, które poniosły w historii śmierć męczeńską, to przytoczenie szczegółów ich życiorysów, może już stanowić większy problem. Tymczasem zjawisko śmierci męczeńskiej wywarło duży wpływ na rozwój nie tylko naszej kultury, religii i wzorców moralnych, lecz także literatury i sztuki. Męczennicy są częścią naszej kultury, warto zatem nieco przybliżyć to, kim byli.
Spis treści
Definicja i cechy męczeństwa
Męczennikiem nazywamy postać historyczną, która cierpiała lub poniosła śmierć ze względu na swoje przekonania, najczęściej – wyznawaną religię. Człowiek taki, aby mógł być oficjalnie nazwany męczennikiem i ze względu na swoje męczeństwo zostać wyniesionym na ołtarze (beatyfikowanym i kanonizowanym – nazwany „świętym”), musi dobrowolnie przyjąć swoje męczeństwo, którego przyczyną absolutnie musi być jego wiara. Męczeństwo takie nie może być również w jakikolwiek sposób sprowokowane przez ofiarę. Prześladowcą może być jedna osoba lub np. opresyjny system negatywnie nastawiony do konkretnej religii. Za śmierć męczeńską uznaje się zarówno śmierć w sposób bezpośredni, jak i zgon na skutek np. tortur itp. Oczywiście powyższe „wytyczne” są jedynie formalistycznymi zasadami hierarchii kościelnych, w których procesy kanonizacyjne wiążą się coraz częściej z ogromną piramidą biurokratyczną. Istotą męczeństwa jest bowiem tak wielka wiara i tak głębokie do niej (lub do pokrewnych idei czy wzorców kulturowych) przywiązanie, że wyznawca jest w stanie nie wyrzec się jej nawet wtedy, kiedy wie, że spotka go za to najwyższa kara.
Warto zauważyć, że śmierć męczeńska występuje tylko w niektórych religiach, zwłaszcza zaś w tych, które cieszą się w dzisiejszych czasach największym zasięgiem: w chrześcijaństwie, judaizmie i islamie. W innych religiach pojęcie to spotykane jest dużo rzadziej, ma ono odmienne znaczenie i przywiązuje się do niego duże mniejszą wagę.
Najsłynniejsi męczennicy
Śmierć męczeńska jest zjawiskiem, które towarzyszy religii chrześcijańskiej niemal od jej zarania. Kult niektórych męczenników upowszechnił się jednak bardziej od innych i przeniknął do kultury ogólnej. Oto sylwetki najbardziej znanych męczenników chrześcijańskich:
- święty Szczepan – uważany za historycznie pierwszego męczennika chrześcijańskiego. Był jednym z pierwszych pomocników apostołów. Przyczynił się do upowszechnienia idei chrześcijańskich pośród żydów, za co został skazany na śmierć przez ortodoksyjne środowisko judaistyczne i ukamienowany w kilka lat po śmierci Chrystusa na krzyżu;
- święty Jakub Starszy (Większy) – apostoł, który zginął jako pierwszy z dwunastu. Poniósł śmierć przez ścięcie około roku 44. Legenda głosi, że nawrócił na chrześcijaństwo nawet swojego kata. Miejsce spoczynku ciała Jakuba – Santiago de Compostela – jest jedną z najpopularniejszych destynacji pielgrzymów z całego świata;
- święty Piotr – apostoł uważany za pierwszego papieża. Zginął poprzez ukrzyżowanie głową w dół, około roku 68 w Rzymie, w czasie prześladowań dokonywanych przez cesarza Nerona. Jego śmierć została uwieczniona w powieści historycznej Qvo vadis Henryka Sienkiewicza;
- święty Paweł z Tarsu (Szaweł) – nie należał do pierwszego składu apostołów wybranych przez Chrystusa, lecz w tradycji nadano mu honorowy przydomek „Apostoła Narodów”. Na początku był prześladowcą uczniów Jezusa, lecz po objawieniu, którego doznał w drodze do Damaszku, zmienił swoje życie o sto osiemdziesiąt stopni i został jednym z najważniejszych głosicieli Ewangelii. Został ścięty pod koniec lat 60. I wieku;
- Andrzej Bobola – katolicki ksiądz w okrutny sposób zamordowany przez Kozaków w 1657 roku. Przyczyną tortur i zamordowania duchownego była jego działalność misyjna wśród rusińskiej ludności prawosławnej;
- Maksymilian Maria Kolbe – polski duchowny, franciszkanin, który w 1941 roku poświęcił swoje życie za innego więźnia w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu;
- Jerzy Popiełuszko – katolicki ksiądz zamordowany przez służby PRL za działalność religijno-patriotyczną.
Męczennicy w kulturze powszechnej
Kult męczenników w wielu przypadkach wydostał się poza ramy czysto religijne, dobrym przykładem jest męczeńska śmierć księdza Jerzego Popiełuszki w 1984 roku, która miała wymiar jednoznacznie polityczny. Wiele życiorysów świętych, którzy oddali życie za swoją wiarę, stało się inspiracją dla artystów, którzy na przestrzeni dwóch tysięcy lat zajmowali się sztuką sakralną. Dlatego dzisiaj dysponujemy bardzo dużą ilością dzieł sztuki – obrazów, rzeźb, książek, ale także filmów i animacji – których kanwą są właśnie opowieści o męczennikach.
Wbrew pozorom męczeństwo, czyli śmierć ponoszona ze względu na wyznawaną wiarę, nie jest wcale zjawiskiem należącym wyłącznie do przeszłości. Do tego rodzaju aktów terroru nadal dochodzi w miejscach, w których ścierają się ze sobą różne religie, a władza państwowa nie jest ustabilizowana na tyle, by panować nad takimi sytuacjami.