Na co dzień wydaje nam się, że wiemy, co i dlaczego nas śmieszy, bawi. Każdy człowiek ma indywidualne poczucie humoru, mimo to zdarzają się sytuacje lub zjawiska, które wywołują uśmiech na twarzach większości ludzi. Mało kto jednak wnika w tę kwestię, a tymczasem komizm jest zjawiskiem od wielu lata badanym i zgłębianym przez naukowców i filozofów. Warto przyjrzeć się mu bliżej.
Spis treści
Definicja komizmu
Komizm, według większości definicji słownikowych, jest kategorią estetyczną, której zadaniem jest wywołanie u człowieka uczucia wesołości bądź śmiechu. Tym mianem możemy więc określić ogół właściwości różnych rzeczy, sytuacji, zjawisk, a nawet zachowań ludzkich, które prowokują nas do uśmiechu. Komiczne mogą być nie tylko żarty albo monologi czy skecze kabaretowe, lecz także zabawne zestawienie dwóch elementów na fotografii, czyjeś przejęzyczenie, rysunek, film z wakacji, kuriozalna lub absurdalna sytuacja życiowa, przypadek, a nawet po prostu czyjś wygląd lub sposób wypowiadania się.
Inne znaczenie komizmu używane jest w twórczości artystycznej, w sztuce. Wówczas jest to celowy zabieg, środek stylistyczny, używany do wywołania efektu śmiechu lub wesołości w odbiorcy danego dzieła. Środkami, które często wspomagają ten efekt, są m.in. ironia, absurd, abstrakcja, groteska, parodia, trawestacja, pastisz, parodia. Gatunki, które opierają się na kategorii komizmu lub mogą być użyte do jego wzmocnienia, to m.in. satyra, komedia, fraszka, anakreontyk, aforyzm, piosenka.
Rodzaje komizmu
W sztuce wyróżniamy kilka odrębnych rodzajów komizmu, które różnią się od siebie w zależności od tego, co jest w nich „zapalnikiem”, który wywołuje w odbiorcy śmiech. Główne z nich to m.in.:
- komizm słowny/językowy – rodzaj komizmu, w którym żart zostaje wywiedziony z języka, jego konstrukcji, śmiesznego, pomysłowego lub nieoczekiwanego zestawienia słów, zdań lub dłuższych wypowiedzi, które wywołują w odbiorcy komiczne skojarzenia myślowe; jest to zabawa brzmieniem i znaczeniem języka;
- komizm postaci (komizm charakterologiczny) – rodzaj komizmu, w którym w odbiorcy wywołuje się śmiech poprzez przedstawiany typ postaci i przejaskrawienie jego pozytywnych lub negatywnych cech charakteru; postać taka zostaje również wkomponowywana w sytuacje i zdarzenia, które jeszcze bardziej mają podkreślić komiczny typ jej osobowości;
- komizm sytuacyjny – rodzaj komizmu, w którym efekt wesołości u odbiorcy uzyskiwany jest przez uwikłanie bohatera (powieści, dramatu, noweli, wiersza) w szereg sytuacji, które wymuszają na nim lub na jego otoczeniu i innych bohaterach zachowania komiczne;
Komizm był badany przez wielu literaturoznawców, myślicieli i filozofów, a każdy z nich formułował własną definicję, nawet jeśli niewiele różniła się ona od poprzedniej. Świadczy to tylko o tym, że komizm jest kategorią wciąż żywą, która nadal ewoluuje i zmienia środki, którymi się posługuje, dopasowując je do czasów. Dla przykładu: najmłodsze pokolenie śmieszy co innego niż śmieszyło ich rodziców lub dziadków. Humor poprzednich pokoleń jest dla nich oczywiście zrozumiały, ale nie wywołuje w nich tej samej reakcji. Sytuacja ta zresztą działa w obie strony. Dobrym tego przykładem jest ewolucja branży satyrycznej: najświeższym jej osiągnięciem jest stand-up, który różni się od standardowych kabaretów sprzed dziesięciu czy dwudziestu lat, które z kolei różniły się od wcześniejszych kabaretów literackich i jeszcze wcześniejszych polityczno-opozycyjnych, itp.