Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego to zbiór opowiadań, w których autor stara się przybliżyć czytelnikowi szarą i pełną wyzwań codzienność Polaków pogrążonych w terrorze stanu wojennego po 13 grudnia 1981 roku. Trudna sytuacja i rzeczywistość polityczna doprowadziły wówczas do uwięzienia narodu w granicach jego własnego kraju i poddaniu go różnorodnym formom przemowy. Odebrano ludziom wolność i wpędzono ich w kryzys ekonomiczny, żywieniowy, finansowy. Sprawiło to, że Polacy musieli każdego dnia walczyć o przetrwanie i skupiać się na zdobywaniu najbardziej podstawowych produktów potrzebnych do życia sobie i swoim najbliższym, zamiast buntować się przeciw władzy. Wszystko to wykształciło szereg bardzo specyficznych postaw psychologicznych, które są głównym tematem opowiadań Marka Nowakowskiego.
Spis treści
Raport o stanie wojennym – streszczenie szczegółowe
Stan wojny – streszczenie
Opowiadanie otwierające Raport o stanie wojennym to krótka refleksja na temat tego, że nie tylko zwykli ludzie mogli być postrzegani jako zniewoleni, lecz także pracownicy służb porządkowych. Rzecz rozgrywa się przed wejściem do huty, dosłownie na kilka dni po wprowadzeniu stanu wojennego. Wejścia do zakładu strzeże kilku wartowników. Odnoszą się oni do przechodniów z wyraźną pogardą, wyższością i służbistycznym poczuciem władzy. Są oni również pogardzani przez cywilów. W pewnym momencie znajduje się w tym miejscu starsza kobieta, która w odróżnieniu od reszty wyraża swój żal wobec młodych mężczyzn, którzy znaleźli się w tak haniebnej roli. Mówi, że oni tak samo zostali upokorzeni i wykorzystani przez system, i że są takimi samymi ofiarami, tyle tylko, że noszą mundury.
Boże, zmiłuj się nad Wilnem! – streszczenie
W opowiadaniu tym narrator jest uczestnikiem studenckiego strajku, który ma miejsce jeszcze w grudniu 1981 roku. Studenci sprzeciwiają się wprowadzeniu stanu wojennego, lecz bardzo szybko do ich spacyfikowania zostaje oddelegowana milicja. Studenci próbują uciekać, lecz zostają dogonieni, pobici, a niektórzy – w tym narrator – aresztowani. Narrator wówczas wypowiada słowa, które są tytułem opowiadania. W więzieniu opowiada współtowarzyszom o swoim litewskim pochodzeniu. W końcu zostaje zwolniony ze względu na stan zdrowia, ale z zastrzeżeniem, że nie ma prawa mieszania się do spraw publicznych.
Opowieść taksówkarza – streszczenie
Opowiadanie jest w zasadzie monologiem taksówkarza, który ze względu na kontakt z bardzo dużą ilością różnych ludzi, dobrze rozeznaje się w rzeczywistości, również tej nie do końca oficjalnej. Ma dużo znajomości, więc potrafi sobie poradzić z różnymi problemami, z którymi nie dałby sobie rady przeciętny obywatel. Nie jest mu jednak łatwo, ponieważ podlega surowym kontrolom ze strony aparatu państwa, z którymi jednak również umie sobie poradzić. Nie zawsze w legalny sposób.
Co mam zrobić? – streszczenie
Pewnego dnia w pewnej kawiarni w centrum miasta panuje niezwykłe poruszenie. Gromadzą się tam dziennikarze, ponieważ nieopodal odbywa się weryfikacja. Odpowiednie organy władzy sprawdzają bowiem czy konkretni dziennikarze piszą artykuły zgodnie z panującą oficjalną wersją partii rządzącej. Rodzi to wiele dyskusji na tematy moralne.
Lancet – streszczenie
Pewnego dnia doktor Mozolski widzi w telewizji swojego sąsiada, który pokazywany był w związku ze strajkiem MZK. To sprawia, że doktor nabiera do niego szacunku, panowanie kilka razy nawet rozmawiają na tematy polityczne. Po wybuchu stanu wojennego mężczyzna znika, a doktor domyśla się, że został internowany albo się ukrywa. Sam zamyka się w sobie. Po pewnym czasie spotyka sąsiada, lecz ten wygląda bardzo odmiennie, co wskazuje na pozostawanie w konspiracji.
Sekretne oblicze – streszczenie
Tematem opowiadania jest przyjazd politycznego dygnitarza w celu likwidacji jednego ze Związków Zawodowych. Jego pracownicy w popłochu starają się ukryć nielegalne dokumenty „Solidarności”, jednak wychodzą one na jaw, ponieważ szatniarka okazuje się być współpracowniczką władzy.
Nocny ront – streszczenie
W nocy, jeszcze przed końcem godziny policyjnej, przed sklepem mięsnym ustawia się kolejka w oczekiwaniu na towar, który ma pojawić się rano. Kolejkę zaczynają przeszukiwać i kontrolować funkcjonariusze, jednak nie wiadomo nawet czy są to milicjanci czy wojsko.
Pralka – streszczenie
Narrator rozmawia z kobietą, z pralki której korzysta wraz z żoną. Kobieta przyznaje się mu do kolaboracji z wojskiem. Na znak niezgody i sprzeciwu narrator przestaje korzystać z jej urządzenia do prania swoich rzeczy.
W autobusie – streszczenie
Autobus linii 122, który jedzie przez centrum miasta, wypełniony jest milczącymi pasażerami. W pewnym momencie jednak jeden z pasażerów komentuje widoczną za oknem kolumnę wojskową. Wywołuje to wśród pasażerów dyskusję i istną lawinę komentarzy na ten temat.
2072 dni – streszczenie
Starszy mężczyzna, ojciec i dziadek, rozmawia z synem i jego żoną przy obiedzie rodzinnym. Syn jest pełen zapału do walki i działania w konspiracji. Narrator próbuje go od tego odwieść, wskazując, że jest ważniejszy dla swojej rodziny, która go potrzebuje. Dochodzi do ostrej wymiany słów. Rozmawiający zastanawiają się nad wyjazdem z kraju.
Babilon upada – streszczenie
Bohaterem opowiadania jest robotnik oddelegowany do zamalowywania rewolucyjnych i antypaństwowych haseł wypisywanych na murach. Jego uwagę zwraca zwłaszcza napis „Babilon upada”, który wskazuje na schyłek władzy komunistycznej w Polsce w nawiązaniu do historii starożytnego imperium.
Róg obfitości – streszczenie
Stanisław Kępka to człowiek, którego życiowa sytuacja zmusiła do poszukiwania jakiejkolwiek pracy. Zgłosił się do partii i został oddelegowany do łatwej pracy na pół etatu, czyli bycia portierem w hotelu. W zamian jednak miał dokładnie sprawdzać gości i dostarczać informacji o nich, zwłaszcza o tych pochodzących z zagranicy.
Kanarek – streszczenie
Pewna starsza kobieta miała w swoim życiu wyłącznie ukochanego kanarka. Opowiadała mu o swoim życiu, a on odwzajemniał się pięknym śpiewem. W pewnym momencie ptaszek przestał się odzywać, a kobieta nie mogła zabrać go do lekarza w związku z wybuchem stanu wojennego. Gdy przez telefon pochwaliła się komuś, że kanarek znów zaczął śpiewać, przez agenta kontrolującego rozmowy, zostało to uznane za fragment szyfru.
Bufet – streszczenie
W budynku pewnego ministerstwa znajdują się dwa bufety. Różnią się one głównie ze względu na obsługę. Jeden ma bufetową bardzo miłą i serdeczną, druga jest oschła i mało serdeczna. Nigdy nie wiadomo, co będzie można zjeść danego dnia. Wieść o przywiezieniu pewnego razu kotletów jest na tyle wstrząsająca, że urasta do rangi ważnego wydarzenia w ministerstwie.
Szczur – streszczenie
Przełożony próbuje zmusić swojego pracownika do podpisania tzw. „lojalki”, czyli zobowiązania do współpracy z policją polityczną. Odmawia, za co zostaje ukarany i przeniesiony do innego działu.
Wizyta – streszczenie
Dorota jest samotną matką. Pewnego razu przychodzi do niej dwóch pracowników opieki społecznej i dokładnie egzaminują ją oraz jej sąsiadkę. Okazuje się potem, że byli to pracownicy służby bezpieczeństwa.
Wróg – streszczenie
Major Stachoń zostaje powołany na stanowisku dyrektora liceum. Przy okazji pewnego spotkania z uczniami, zostaje mu zadane pytanie o sensowność wprowadzenia stanu wojennego. Uczeń zostaje za to pytanie solidnie ukarany, a sam Stachoń dostrzega w swojej pracy rodzaj misji kształtowania młodych umysłów.
Rewizja – streszczenie
Opowiadanie to opisuje skomplikowanie i dokładność przeszukań, jakich dokonywały milicja i służba bezpieczeństwa wśród zwykłych obywateli. Rewidowani byli zarówno zwykli przechodnie, jak i całe mieszkania czy magazyny.
Help – streszczenie
Narrator przedstawia pomoc, jaka z zagranicy przybywała do polski pod przykrywką samochodów Czerwonego Krzyża. Dla postronnego obserwatora nie było to nic dziwnego, jednak kartony, które przybywały na pewno nie były przekazywane ludności. Na pewno też nie było w nich żywności. Świadczy o tym popłoch, w jakim konwojenci chowali kartony przed rewizją.
Słoneczko – streszczenie
To opowiadanie o dotkliwym aparacie kontroli. Główny bohater był bowiem kontrolerem, mającym sprawdzać, czy w zimie w kioskach RUCH-u pracownicy nie przekraczają limitu zużycia energii elektrycznej w ramach ogrzewania. Obawiały się tej kontroli zwłaszcza starsze kioskarki, którym trudno było znieść dojmujący ziąb. Okazywało się jednak, że ze wszystkim można sobie poradzić za pomocą łapówki, niekoniecznie pieniężnej.
Składka – streszczenie
Skarbniczka Związku Zawodowego przeprowadza wśród innych związkowców zbiórkę pieniędzy na szczytny cel. W opowiadaniu otrzymujemy wgląd w funkcjonowanie tej organizacji. Zbiórka zostaje przeznaczona na pomoc internowanym w ramach stanu wojennego.
Cień – streszczenie
Narrator jest posiadaczem nielegalnych dokumentów, dotyczących kopalni „Wujek”. W drodze na spotkanie z innymi konspiratorami, czuje, że jest śledzony. Okazuje się jednak, że śledzący to jeden z konspiratorów, z którymi był umówiony.
Weryfikacja – streszczenie
Tymoteusz Bryk, który jest bohaterem tego opowiadania, w konspiracji posługiwał się pseudonimem Smog. Zostaje aresztowany i jest przesłuchiwany na okoliczność działalności antypaństwowej, jednak niczego nie wyjawia. Wybiera drogę dziwactwa, zachowuje się jakby był pijany, żeby zbić przesłuchujących z pantałyku.
Bibuła – streszczenie
W tym opowiadaniu autor przedstawia funkcjonowanie podziemnej drukarni nielegalnych pism, tzw. „bibuły”. Pewien taksówkarz zajmował się jej rozpowszechnianiem. Został jednak zatrzymany i przeszukany razem ze swoim ówczesnym pasażerem.
Powielacz – streszczenie
Historia kilku ludzi, którzy jako jedynie ze swojego Związku nie zostali internowani po wprowadzeniu stanu wojennego. Mimo rozpaczy postanowili działać. Zdobyli powielacz i zaczęli kolportować antypaństwowe pisma.
Paw – streszczenie
Opowiadanie przedstawia dworzec kolejowy w nienaturalnej dla takiego miejsca kompletnej ciszy. Sytuacja zmienia się, gdy na horyzoncie pojawiają się uzbrojeni milicjanci. Okazuje się, że chcą zrewidować czarnoskórego pasażera.
Głód prawdy – streszczenie
W tym opowiadaniu opisany jest mechanizm pozbawiania prawdy społeczeństwa przez cenzurę i propagandę. Głód owej prawdy był jednak w ludziach tak duży, że stało się to podstawą do rozpoczęcia wydawania pism w „drugim obiegu”, czyli nieoficjalnie i omijając cenzurę.
Pan Tosiek – streszczenie
Pan Tosiek to człowiek zatrudniony w pewnym zakładzie pracy na stanowisku specjalisty. Nie wiadomo jednak w jakiej dziedzinie ma się on specjalizować, nikt go nie zna i nic o nim nie wiadomo. Wszyscy zaczynają zatem przypuszczać, że jest on informatorem bezpieki.
Gadzio – streszczenie
Opowiadanie przedstawia scenę z życia polskiej ulicy. Pewien cygan stara się złapać taksówkę, zachowując się przy tym głośno i nachalnie. Sprawia wrażenie wściekłego lub pijanego. Rozsypują mu się jego rzeczy osobiste, a w ich zbieraniu pomaga mu żołnierz. Cygan nazywa go „pomocnym Gadziem”, czyli obcym, nie-cyganem.
Pani Amalia Bessarabo – streszczenie
Bohaterka tego opowiadania była akuszerką znaną ze swojej pomocy o każdej porze dnia i nocy. Była ciekawą osobą, pochodzącą jakby z innego świata. Lubiła stawiać pasjanse, a do swojego domu zapraszała jedynie młodą sąsiadkę, z którą potrafiła rozmawiać godzinami.
Bukiet zapachów – streszczenie
Opowiadanie poświęcone bratu narratora, Felkowi oraz jego historii pobytu w obozie koncentracyjnym. Odbiło się to na jego zdrowiu zarówno psychicznym, jaki fizycznym, co uwydatnia się dopiero na starość w postaci problemów zdrowotnych oraz rosnącej depresji i frustracji.
Peruka – streszczenie
Opowiadanie mówi o pewnym absurdalnym nieporozumieniu, do którego doszło w rewidowanym teatrze. Milicja skonfiskowała aktorkom peruki, ponieważ pasowały one do rysopisów poszukiwanych kobiet. Dyrektor próbował interweniować, lecz skończyło się aresztowaniami.
Przy kasie – streszczenie
Opowiadanie przedstawia chaos powstały przy wypłacaniu zaległych honorariów dla dziennikarzy i literatów. Wypłaty mają związek ze wznowieniem działania kasy wydawnictw prasowych. Tłum poszkodowanych upomina się o swoje, ale trudno jest cokolwiek zweryfikować.
Zawał – streszczenie
Pan Bratek to staruszek,którego osiemdziesiąte urodziny zbiegły się z ogłoszeniem stanu wojennego. Był w szpitalu bardzo długo, ponieważ jeden z lekarzy błędnie go zdiagnozował, nie odczytawszy dobrze symptomów zawału.
Kolporter – streszczenie
Narrator trudnił się rozwożeniem nielegalnych pism. W pewnym momencie zaczął zabierać ze sobą syna. Dziecko była dla niego dodatkowym kamuflażem i w ten sposób poznawało brutalne realia życia w ówczesnej Polsce.