Chociaż w codziennym kontakcie z literaturą piękną przeważnie nie zwracamy na to zbyt wielkiej uwagi, to każda książka posiada pewien rodzaj kompozycji, która jest świadomym zabiegiem autora, a więc powinniśmy w równie świadomy sposób go odczytać. Co to znaczy? Na czym ta kompozycja polega?
Najprościej rzecz ujmując jest to po prostu sposób organizacji i wzajemnego oddziaływania na siebie poszczególnych elementów dzieła, takich jak świat przedstawiony, bohaterowie, czas, przestrzeń, narrator, itp. W zależności od tego, jak skomponowany jest dany utwór, różnić się może nasz odbiór książki. Autorzy przekazują nam pewne informację w normalnym toku fabuły, ale niektóre z nich podawane nam są właśnie poprzez sposób, w jaki jest ona przedstawiona. Oto kilka najpopularniejszych rodzajów kompozycji dzieła literackiego.
Spis treści
Kompozycja otwarta
To rodzaj kompozycji dzieła, który nastawiony jest na jak największe pobudzenie wyobraźni czytelnika. W kompozycji otwartej możemy bardzo często spotkać się z niedokończonymi lub niewyjaśnionymi wątkami, zaburzeniem chronologii przedstawiania wydarzeń, zestawieniami scen, które trudno jest połączyć w całość, wieloma rodzajami narracji stosowanymi w obrębie jednego utworu. Taki sposób konstrukcji dzieła literackiego jest niejako prowokacją wobec czytelnika, któremu pozostawia się bardzo duże pole do własnej interpretacji czy dopowiedzenia sobie niektórych wątków lub rozwiązań, które nie są opowiedziane przez autora. Stosowanie kompozycji otwartej bardzo popularne było w dramacie romantycznym, również polskim. Ten rodzaj konstrukcji dzieła możemy odnaleźć w dziełach naszych najwybitniejszych twórców tamtej epoki, takich jak Adam Mickiewicz (Dziady cz. III) czy Juliusz Słowacki (Kordian).
Kompozycja zamknięta
Przeciwieństwo kompozycji otwartej. W tym przypadku wszystkie elementy konstrukcji dzieła wzajemnie się dopełniają i tłumaczą, tworząc spójny ciąg przyczynowo-skutkowy, który nie pozostawia czytelnikowi zbyt wiele miejsca na domysły, insynuacje czy własne interpretacje wydarzeń lub zachowań bohaterów. Można powiedzieć, że to rodzaj kompozycji bardzo dosadnej, w której autor to, co ma do powiedzenia, mówi nam wprost. Przykładami dzieł o kompozycji zamkniętej są takie powieści jak, np. Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza czy Antygona Sofoklesa.
Kompozycja szkatułkowa (szufladkowa)
To bardzo ciekawy rodzaj kompozycji, w przypadku którego dane dzieło składa się z więcej niż jednego planu fabularnego. Dla przykładu mamy fabułę, która dzieje się w konkretnym czasie, ale uzupełnieniem akcji są np. retrospekcje głównego bohatera, które wyrzucają nas w odległą przeszłość, w której wydarzyły się rzeczy mające wpływ na główną oś akcji. Zaglądamy więc w dodatkowe wątki jak do szkatułek właśnie (lub do szufladek, stąd też inna nazwa – kompozycja szufladkowa). Przykładami utworów o kompozycji szkatułkowej mogą być na przykład Księga tysiąca i jednej nocy, Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa czy też Księgi Jakubowe Olgi Tokarczuk.
Kompozycja ramowa
To rodzaj kompozycji, który często mylnie brany jest za kompozycję szkatułkową. Między tymi dwoma rodzajami istnieją jednak pewne różnice. O kompozycji ramowej mówimy wówczas, kiedy na przestrzeni jednego dzieła, mamy do czynienia z więcej niż jednym narratorem. Przykładów jest wbrew pozorom bardzo dużo i nie trzeba ich szukać daleko. W sposób ramowy skonstruowana została Lalka Bolesława Prusa, w której trzecioosobowy narrator opowiada losy bohaterów, natomiast kilka razy mamy do czynienia z fragmentami Pamiętnika starego subiekta, w którym głos zabiera Ignacy Rzecki i już w pierwszej osobie dzieli się z nami refleksjami na różne tematy, dzięki czemu jesteśmy w stanie poznać inną niż ogólna perspektywę. Inne przykłady kompozycji ramowej można odnaleźć m.in. w takich powieściach jak Jądro ciemności Josepha Conrada, Dekameron Giovanniego Boccaccia czy Opowieści kanterberyjskie Geoffrey’a Chaucera.