W języku polskim, jak i w każdym innym, występują pewne sformułowania, które oprócz znaczenia dosłownego, posiadają jeszcze znaczenie metaforyczne, utarte przez zwyczaj społeczny. Każdy z nas używa takich sformułowań wielokrotnie każdego dnia, nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Ba – każdy z nas może być autorem nowych sformułowań tego rodzaju. Jeżeli bowiem ktoś, kto jest „alfą i omegą” wykaże się „benedyktyńską pracą”, która w końcu stanie się jego „chlebem powszednim”, to będzie w stanie „gadać jak najęty” albo wyrazić jakąś mądrość „jednym słowem”. Wszystkie użyte w powyższym zdaniu sformułowania brzmią znajomo, prawda? Przypatrzy się zatem bliżej zjawisku, jakim są związki frazeologiczne.
Spis treści
Definicja i powstawanie związków frazeologicznych
Według definicji ze Słownika Języka Polskiego, związek frazeologiczny (frazeologizm) to połączenie wyrazów, którego ustabilizowane w języku potocznym znaczenie, odbiega od znaczenia dosłownego pojedynczych wyrazów.
Aby łatwiej było nam to zrozumieć, użyjmy przykładu. Bardzo znany i często używany frazeologizm o proweniencji biblijnej, czyli „oddzielać ziarno od plew”, posiada dwa znaczenia. Jedno dosłowne, które odnosi się do pewnej czynności rolniczej związanej z pracą na roli, a drugie metaforyczne, zwyczajowe: oddzielać ziarno od plew, czyli porządkować swoje patrzenie na świat, rozróżnić w życiu rzeczy wartościowe, wydobyć je z morza rzeczy bezwartościowych. Został więc tutaj zastosowany zabieg wykorzystania faktycznie istniejącej czynności (a raczej nazwy tej czynności) i nadania jej sensu uniwersalnego. Inny przykład – „być potrzebnym jak rybie ręcznik”. Ogólnie znanym faktem jest to, że ryby raczej nie potrzebują w swoim życiu ręczników, sama myśl o tym wydaje się absurdalna. Frazeologizm ten więc, wyjaskrawia ów absurd, by – w swoim metaforycznym, społecznym sensie – ukazać, jak bardzo coś jest komuś niepotrzebne. To zaledwie dwa przykłady z całego oceanu polskiej frazeologii, ale dobrze pokazują one, do czego tego rodzaju sformułowania są nam potrzebne w języku.
Rodzaje związków frazeologicznych
Klasyfikacje i różnego rodzaju podziały typologiczne polskich związków frazeologicznych to kwestia, która nie od dziś spędza sen z powiem największym umysłom polonistycznym. Istnieje jednak pewien podział, który odpowiada na podstawowe pytania w tej kwestii. Jest to podział ze względu na budowę gramatyczną danego frazeologizmu. Według tego podziału, związki frazeologiczne dzielą się na:
- wyrażenia – związki, których podstawę gramatyczną stanowi rzeczownik, a jego uzupełnieniem jest określenie rzeczownikowe bądź przymiotnikowe, np. benedyktyńska praca, beton partyjny, jesień życia, syzyfowa praca, itp.;
- zwroty – związki, których podstawę gramatyczną stanowi czasownik, a jego uzupełnieniem jest rzeczownik, np. strzępić jęzor, tracić nerwy, umywać ręce, uprzedzać fakty, czuć miętę, dostać baty, itp.;
- frazy – innymi słowy, przysłowia; związki, które mają formę zdania lub równoważnika zdania, np. dolewać oliwy do ognia, gdzie plecy tracą swoją szlachetną nazwę, każda droga dobra, bo do ludzi prowadzi, kropla, która przelała czarę goryczy, itp.
Istnieje też podział związków frazeologicznych ze względu na stopień ich łączliwości, to znaczy na to, jak bardzo można ingerować w ich strukturę, by zachowywały swoje znaczenie zwyczajowe. Pod tym względem dzielimy frazeologizmy na:
- stałe, czyli takie, których wyrazów składowych nie można zmieniać, bo związek utraci swoje znaczenie, np. ugryźć się w język, kawa na ławę, itp;
- łączliwe, czyli takie, które dopuszczają pewne zmiany w swojej strukturze, a mimo to nie tracą swojego znaczenia, np. upiec dwie pieczenie na jednym ogniu/upiec dwie pieczenie na jednym ruszcie, itp.
Pochodzenie związków frazeologicznych
Nie sposób ująć wszystkich źródeł, z których pochodzą związki frazeologiczne, ponieważ można je wyprowadzić w zasadzie z każdej dziedziny naszego codziennego życia. Jednak najbardziej utartymi frazeologizmami, okazują się te, które wywodzą się w jakiś sposób z naszej kultury – z literatury, religii, legend czy mitologii. Do najpopularniejszych źródeł związków frazeologicznych zaliczamy:
- mitologię: pięta Achillesa, koń trojański, objęcia Morfeusza, strzała Amora, nić Ariadny, puszka Pandory, Marsowe oblicze, itp;
- Biblię: manna z nieba, Sodoma i Gomora, miłosierny samarytanin, Hiobowe wieści, syn marnotrawny, przenieść się na łono Abrahama, wdowi grosz, oddzielać ziarno od plew, alfa i omega, itp;
- historię starożytną; węzeł gordyjski, Pyrrusowe zwycięstwo, wracać z tarczą albo na tarczy, przekroczyć Rubikon, spartańskie warunki, kości zostały rzucone, itp;
- literaturę powszechną; dantejskie sceny, porównania homeryckie, wiek balzakowski, czekając na Godota, itp;
- sztukę: rubensowskie kształty;
- fizjonomię ludzką: stracić coś z oczu, mieć coś na oku, wpaść w oko, mieć dużo na głowie, podać przyjacielską dłoń, wyciągnąć rękę na zgodę, wziąć nogi za pas, itp;
- naturę: rosnąć jak grzyby po deszczu, cicha woda.