„Sofijówka” to poemat autorstwa Stanisława Trembeckiego stworzony na zamówienie Stanisława Szczęsnego Potockiego. Utwór opisuje tytułowy park należący do Zofii Potockiej, ale zawiera również odniesienia do kontekstu historycznego oraz przemyślenia osoby mówiącej. Poemat powstał w epoce oświecenia.
Spis treści
Sofijówka – analiza i środki stylistyczne
„Sofijówka” to poemat opisowy. Oznacza to, że jest długim utworem wierszowanym, którego środkiem wyrazu jest opis, w tym przypadku ogrodu. Pojawiają się też elementy refleksyjno-filozoficzne. Wiersz składa się z dwudziestu siedmiu zwrotek o nieregularnej liczbie wersów. Napisany został trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Występują rymy parzyste (sąsiadujące).
W związku z tym, że poemat ma charakter opisowy i zostaje w nim przedstawiony wygląd ogrodu, można go przyporządkować do liryki pośredniej. Jednak utwór ma też cechy liryki inwokacyjnej. Rozpoczyna się od zwrotu do Ukrainy („Miła oku, a licznym rozżywiona płodem, witaj, kraino, mlekiem płynąca i miodem!”). Również w późniejszych wersach pojawiają się apostrofy. Niekiedy utwór przybiera formę liryki bezpośredniej, ponieważ podmiot liryczny wprost mówi o swoich uczuciach („To mię bawi, to cieszy, to zmysły zachwyca”).
Utwór jest bogaty w środki artystyczne. Pojawia się przerzutnia, czyli przeniesienie części zdania do kolejnego wersu. Obecna jest także inwersja, czyli szyk przestawny, która jest widoczna m.in. we fragmencie „Szesnaście potem razy kraj odmienił pany”. Zauważyć można personifikację (uosobienie), czyli środek stylistyczny, dzięki któremu rzecz albo pojęcie nabiera cech ludzkich („Ordessa zmartwychwstała i wymienia złotem uroszony rolniczym owoc ziemi potem”). Pojawia się także pytanie retoryczne („Któż się z tym domem równać ośmiela zasługą?”), antyteza („Pół świata czcić cię będzie, drugie pół zazdrościć”), porównanie („ginie jak płomień z kądzieli” lub „bezróżnie je przyjmuje jak wichry i grady”) i wyliczenie („strzały, spisy, kordy, dzicz wnętrzna, częsty rozruch i sąsiad niemiły”). Poeta posłużył się anaforą np. w zwrotce trzeciej od końca, gdzie powtarza się słowo „kto”. Liczne są epitety, które nadają opisowi plastyczności i przemawiają do wyobraźni np.: „krew niewinną”, „dzikie przesmyki”, „zamorskie dryjady”, „chropawe głazy”, „natarczywą napaścią”. Występują elementy dialogu i liczne aluzje do antyku.
Sofijówka – interpretacja wiersza
Utwór powstał na zamówienie polskiego polityka Stanisława Szczęsnego Potockiego. Tytuł odnosi się do Parku Sofijówka, który można podziwiać do dziś w Humaniu na terenie Ukrainy. Powstał on na cześć trzeciej żony Potockiego – Zofii. Projekt ogrodu wykonał architekt Ludwik Metzell. Zofia Potocka była Greczynką, z czym wiązać się mogą obecne w utworze liczne nawiązania do kultury greckiej. Najpewniej poemat powstał w latach 1804-1806. Poeta odwiedził wtedy Potockiego w Tulczynie.
Z utworu można dowiedzieć się wiele na temat wyglądu ogrodu. Poemat opatrzony jest podtytułem „Sofijówka, w sposobie topograficznym opisana wierszem przez Jana Nepomucena Czyżewicza”, z czego wynika, że zawiera on szczegóły na temat ukształtowania ogrodu i znajdujących się w nim obiektów. Z podtytułu dowiadujemy się również, że podmiot liryczny należy identyfikować z ogrodnikiem Sofijówki Janem Nepomucenem Czyżewiczem.
Zgodnie z treścią wiersza ogród powstał po tym, jak Kupidyn trafił strzałą miłości Stanisława Potockiego i Zofię. Sam bożek miłości nakazał stworzenie ogrodu i podzielił się wskazówkami co do jego wyglądu. Powstały ogród jest niezwykle piękny i budzi zachwyt. Znajduje się w nim niewielka grota nazywana grotą Łokietka, skała „Leukacie podobna”, głaz poświęcony zmarłym dzieciom Potockich, granitowy most, gmach Tetidijon, kanał, wysepka, strumień, a także stawiany jest obelisk. Czynienie tematem utworu ogrodu jest charakterystyczne dla oświecenia, czyli epoki, w której ludzie zachwycali się przede wszystkim ujarzmioną przez człowieka i harmonijną przyrodą.
Utwór „Sofijówka” zawiera też elementy panegiryczne, czyli pochwalne. Poeta sławi carów: Katarzynę Wielką i Aleksandra I, których określa jako mądrych i łaskawych. Zgodnie z wierszem, dzięki ich zdolnościom i dobrym rządom Ukraina stała się ważnym i budzącym podziw regionem. Autor przywołuje obraz Ukrainy jako krainy targanej wojnami, które zostały zakończone przez carycę.
W czasach współczesnych poecie Ukraina była niczym Arkadia – spokojna, beztroska i wspaniała. Pojawia się też pochwała samego Stanisława Szczęsnego Potockiego przedstawionego jako wielkiego człowieka. Poeta subtelnie zaznaczył, że Potocki poprzez dołączenie do konfederacji targowickiej okazał się zdrajcą kraju. Pojawia się stwierdzenie, że czyny Potockiego zostaną osądzone przez przyszłe pokolenia. Utwór zawiera też komplement na temat urody Zofii Potockiej, która jest uznana za największą ozdobę ogrodu.
W wierszu jest też miejsce na refleksje natury filozoficznej. Przykładem takiego fragmentu jest rozmowa filozofów, którzy dyskutują na temat filozofii libertyńskiej na otoczonym drzewami placu, który przypomina ateńskie miejsca spotkań uczonych. W wypowiedziach podmiotu lirycznego pojawiają się wątki epikurejskie.