Powieść realistyczna to gatunek, który wielką popularność zdobył w literaturze europejskiej w drugiej połowie XIX wieku. Do jej najwybitniejszych przedstawicieli należeli m.in. Lew Tołstoj, Fiodor Dostojewski, Honoriusz Balzac czy Stendhal. W Polsce gatunkiem tym posługiwał się choćby Bolesław Prus, a najwybitniejszym przykładem polskiej powieści realistycznej jest jego Lalka.
Spis treści
Cechy powieści realistycznej
Powieść realistyczna to, najprościej rzecz ujmując, gatunek, w którym świat przedstawiony stworzony jest na wzór świata realnego, w sposób jak najbardziej prawdopodobny. Często fikcyjne wydarzenia przeplatają się z wydarzeniami historycznymi. Bohaterowie są zwykłymi ludźmi, często posiadającymi cechy charakterystyczne dla grupy społecznej lub zawodu, który reprezentują. Ponadto mają również cechy indywidualne, np. specyficzny język. Nie są oni jednoznaczni pod względem moralnym i ulegają takim samym wątpliwościom jak ludzie w świecie realnym. Powieść realistyczna posiada trzecioosobowego narratora wszechwiedzącego, który prowadzi fabułę w sposób jak najbardziej „przezroczysty”, tj. taki, żeby czytelnik – o ile to możliwe – nie dostrzegał narracji. Narrator często przywołuje niewypowiedziane przez bohaterów myśli lub wydarzenia z przeszłości, które mają znaczenie dla fabuły (retrospekcje). Powieść realistyczna jest najczęściej powieścią wielowątkową, główną historię uzupełniają rozmaite wątki poboczne i epizody. Znaczenie mają również opisy ludzi, miejsc i różnych przestrzeni – dowodzą, że narrator opowiada o czasach, w których żył, co jeszcze bardziej uprawdopodabnia historię. Wydarzenia w powieści realistycznej przedstawiane są w porządku chronologicznym, z dużym naciskiem na ukazanie związków przyczynowo-skutkowych. Podsumowując, można powiedzieć, że powieść realistyczna to taka, w której autor stara się jak najwierniej naśladować rzeczywistość (mimesis).
Realizm w Lalce
Realizm powieści Bolesława Prusa jest bardzo mocno zaakcentowany w wielu miejscach. Zacznijmy od realizmu czasowego. Akcja powieści rozgrywa się w latach 1878-79, wielokrotnie wspomina się o faktycznych wydarzeniach, które miały miejsce w przeszłości, jak choćby powstanie listopadowe, powstanie styczniowe, Wiosna Ludów czy wojny napoleońskie. Ze świata realnego zostały zaczerpnięte również mniej doniosłe wątki jak proces o kradzież lalki, o którą oskarżona została Helena Stawska czy też gościnne występy aktora Rossiego w Warszawie.
Właśnie Warszawa jest kolejnym elementem, który stanowi o realizmie Lalki. Ściślej rzecz ujmując – o realizmie przestrzeni. Narrator bardzo wiele czasu w powieści poświęca opisom miejsc, w których spotykają się bohaterowie. Wiele z nich zresztą istnieje do dzisiaj, jak np. Krakowskie Przedmieście, Aleje Ujazdowskie, Łazienki Królewskie czy niektóre miejsca na Powiślu. Czytając powieść Prusa można więc z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że właśnie tak wyglądała stolica Polski w XIX wieku.
Bohaterowie Lalki to bardzo duża i bardzo zróżnicowana pod wieloma względami grupa. W powieści widzimy bowiem zarówno arystokrację, jak i mieszczaństwo, zubożałą szlachtę oraz ludzi najbiedniejszych. Studentów, kupców, prawników, lekarzy, wynalazców, naukowców, dróżników, polityków, a nawet prostytutki. W ten sposób autor pokazuje nam przekrojowe spojrzenie na społeczeństwo polskie konkretnej epoki. Świadczy to o panoramiczności powieści, co również jest ważnym elementem realizmu. Bohaterowie ci skonstruowani są w sposób bardzo charakterystyczny dla warstw społecznych, z których pochodzą. Doświadczamy tego, że arystokraci ubierają się adekwatnie do swojego statusu, wypowiadają się również bardzo starannie i elegancko, zupełnie inaczej mówią w powieści ludzie z biedoty. Bohaterowie są więc wiernymi odwzorowaniami postaci realnych, lecz nie oznacza to, że nie posiadają cech indywidualnych, które stanowią o ich literackiej atrakcyjności.
Narracja w większej części Lalki jest trzecioosobowa, co pozwala na jej zobiektywizowanie, a także na to, by narrator mógł przekazywać np. myśli bohatera, co wielokrotnie zdarza się w przypadku monologów wewnętrznych Wokulskiego. Wyjątkiem jest Pamiętnik starego subiekta, czyli kilka rozdziałów stanowiących niejako wyciąg z pamiętnika prowadzonego przez Ignacego Rzeckiego. Tam narracja staje się pierwszoosobowa, a zabieg ten pozwala na zmianę perspektywy wobec opisywanych przezeń zdarzeń.
Fabuła Lalki prowadzona jest w sposób chronologiczny. Głównym jej wątkiem jest oczywiście niespełniona miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej i jego starania o zdobycie jej serca, lecz powieść obfituje w całe mnóstwo dodatkowych wątków, są to m.in. obyczaje podupadającej arystokracji, nastroje społeczne w Polsce okresu postyczniowego, sytuacja mniejszości żydowskiej, nierówności społeczne, itd. Chronologia niejako wymusza prowadzenie fabuły na zasadzie przyczynowo-skutkowej, tak jest również w Lalce. Większość wydarzeń ma miejsce w wyniku działań bohaterów, najczęściej Wokulskiego.