Lalka autorstwa Bolesława Prusa to jedna z najważniejszych powieści całej polskiej literatury. Na jej temat napisano wiele opasłych tomów opracowań naukowych. Jej rozmiar, specyficzny styl, złożoność fabularna, niecodzienna kompozycja oraz przede wszystkim panoramiczność sprawiają, że powieść ta jest prawdziwą skarbnicą wątków, tematów czy motywów literackich. Oto najważniejsze z nich:
Spis treści
Motyw miłości
Większość z nas, kiedy myśli o Lalce, ma przed oczami Stanisława Wokulskiego zrozpaczonego beznadziejnością z jaką ulokował swoje uczucia w Izabeli Łęckiej. To rzeczywiście główny wątek powieści, dopiero na jego tle rozgrywają się wszystkie pozostałe. Wokulski, zubożały szlachcic, który dzięki swoim umiejętnościom i determinacji, dochodzi do wielkiego bogactwa, zakochuje się nieszczęśliwie w córce warszawskiego arystokraty, Izabeli Łęckiej. Ona jednak widzi w mieszczańskim kupcu jedynie drogę do wyzwolenia swojej rodziny z finansowych problemów, a nie partnera czy małżonka. Kobieta wykorzystuje go i upokarza raz po raz, co w konsekwencji prowadzi Wokulskiego do nieudanej próby samobójczej, a później do załamania nerwowego i zniknięcia. To jednak nie jedyny odcień miłości, który pojawia się na kartach Lalki. Jest jeszcze na przykład związek Marianny i Węgiełka, czyli byłej prostytutki i biednego, ale zdolnego chłopaka z Zasławia, którym pomógł Wokulski. Młodych łączy ubogie pochodzenie i ich małżeństwo wydaje się bardzo dobrym pomysłem, jednak po jakimś czasie okazuje się, że Węgiełek nie radzi sobie z przeszłością Marianny.
Motyw konfliktu idei romantycznych i pozytywistycznych
To również główny wątek Lalki, choć nie jest on przez Prusa wymawiany wprost, wyraża się raczej w postawach i zachowaniach bohaterów. Oczywiście najbardziej jaskrawym przykładem tego konfliktu jest Wokulski, w którym cechy ludzi obydwu epok łączą się: pracuje, dla siebie i na rzecz społeczeństwa, jak pozytywista, lecz jego uczuciowość jest podręcznikowo romantyczna, co widać w jego relacji z Izabelą. Bohaterem stojącym w całości po stronie romantyzmu jest Ignacy Rzecki, subiekt w sklepie Wokulskiego i jego najbliższy przyjaciel. To starszej daty człowiek, który nie potrafi odnaleźć się w coraz bardziej kapitalistycznej rzeczywistości. Żyje więc przeszłością, wspomnieniami zrywów niepodległościowych, romantycznych walk, a także młodzieńczych miłości. Przeciwieństwem jego jest młody Julian Ochocki, wynalazca, człowiek czynu, który o miłości i o kobietach ma zdanie z najlepszym wypadku niezbyt pochlebne. Cały skupiony jest na pracy, ma świadomość, że jego wynalazki mogą przyczynić się do poprawy życia całego społeczeństwa.
Motyw Warszawy
Warszawa jest tak naprawdę jedną z bohaterek Lalki. Do dziś podziw budzi skrupulatność i rzetelność, z jaką Prus oddał życie miasta w drugiej połowie XIX wieku. Mamy więc do czynienia z dokładnym opisem topografii miasta, bohaterowie przemieszczają się po różnych jego częściach, z których każda wydaje się odsłaniać przed czytelnikiem inne oblicze stolicy. Są tu więc wielkie i piękne pałace książąt i arystokratów, ubogie chaty biedoty mieszkającej na Powiślu, eleganckie salony mieszczan, sutereny w kamienicach, ulice, sklepy, tory wyścigów konnych, kawiarnie, restauracje, itp. Ten motyw dotyczy również panoramiczności przedstawienia społeczeństwa Warszawy. Rzeczywiście Prus zawarł w swojej powieści chyba wszystkie grupy społeczne, jakie dało się wówczas spotkać w stolicy: arystokracja, mieszczanie, ludzie ubodzy, kupcy, subiekci, studenci, żebracy, prostytutki, adwokaci, Polacy, Niemcy, Żydzi, itd.
Motyw Polski
Jak już wspomnieliśmy wcześniej, Prus w Lalce nie zajmuje się sprawą polską wprost. Jednak sytuacja polityczna Polski, zabory, konsekwencje niedawnych walk narodowowyzwoleńczych i powstań – te wszystkie tematy są w powieści obecne. Zwykle jako aluzja w rozmowie, jako niedokładne wspomnienie, zapis w pamiętniku, ale zawsze tak, by czytelnik choćby tylko trochę obeznany z historią był w stanie te odniesienia zrozumieć.
Motyw przyjaźni
Przyjaźń w Lalce występuje rzadko. Wokulski ma w zasadzie tylko dwóch prawdziwie oddanych przyjaciół, Ignacego Rzeckiego, który pomagał mu jeszcze w młodości oraz doktora Szumana, zasymilowanego Żyda, z którym spotkał się w czasie zesłania na Syberii. Coś w rodzaju wzajemnej sympatii łączy go również na kartach powieści z młodym Ochockim, a także z doktorem Geistem w Paryżu. Są to jednak relacje w głównej mierze oparte na wspólnocie pasji i zainteresowań, fascynacji wynalazkami i nauką. Inne przyjaźnie w zasadzie nie występują: w kręgach arystokratycznych przyjaźń warunkowana jest w zasadzie wyłącznie prestiżem oraz majątkiem.
Motyw samotności
Stanisław Wokulski jest człowiekiem bardzo samotnym. Na co dzień otaczają go tłumy ludzi, ma nawet kilku zaufanych przyjaciół. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że brakuje mu w życiu prawdziwie bratniej duszy, przy której mógłby się zwierzyć ze swoich najbardziej prywatnych i intymnych problemów i dylematów. Właśnie takiego kogoś zabrakło przy nim w kwestii miłości do Izabeli Łęckiej i starań o jej wzajemność. Co prawda zwierzał się Rzeckiemu i Szumanowi, którzy racjonalnie próbowali go odwieźć od takich zamiarów, ale trudno oprzeć się wrażeniu, że ich zdanie robiło na Wokulskim niewielkie wrażenie. Był człowiekiem samotnym, sam mierzył się ze swoimi wewnętrznymi demonami, sam decydował o każdym swoim kroku, w końcu sam postanowił swoje życie zakończyć. W każdej z tych chwil zabrakło przy nim kogoś naprawdę bliskiego.
Motyw arystokracji
W panoramie społecznej Lalki na szczególne miejsce zasługuje arystokracja. Prus poświęcił tej warstwie społecznej sporo miejsca chcąc ją pokazać czytelnikowi jak najdokładniej. Arystokracja widziana oczami Prusa to w dużej większości ludzie oderwani od rzeczywistości w wyniku życia w wiecznych luksusach i nie posiadania kontaktu z problemami życia codziennego. Arystokraci nigdy nie musieli pracować, w związku z czym czas wypełniają im tylko przyjemności. Dziwią się ludziom pracy, a innych ludzi postrzegają tylko przez pryzmat ich statusu majątkowego lub prestiżowego pochodzenia.