Na początku XX wieku, doszło w literaturze do wyodrębnienia się pewnego bardzo ciekawego odłamu powieści realistycznej. Nie był to zupełnie nowy gatunek literacki, jednak posiadał cechy jednoznacznie różnicujące go od dotychczas stworzonej prozy. Do dziś trwają dyskusje nad ramami tego nowego nurtu, nad zasadnością jego nazwy oraz nad metodologią badania takiej literatury. Sprawdźmy, czym jest powieść paraboliczna!
Spis treści
Skąd wzięła się powieść parabola?
Aby dobrze zrozumieć zjawisko XX-wiecznej powieści parabolicznej, należy przypomnieć sobie czym była parabola (przypowieść) sama w sobie. Był to gatunek wywodzący się ze starożytności, z terenów Bliskiego Wschodu. Najbardziej rozpowszechnił się jako gatunek opowieści religijnych, ponieważ jego uniwersalistyczny charakter świetnie nadawał się do przekazywania i ugruntowywania w odbiorcach konkretnych postaw moralnych i cech osobowościowych. Przypowieści były krótkimi historiami opisywanymi w sposób realistyczny, gdyż musiały one sprawiać wrażenie wydarzeń, które rzeczywiście miały miejsce. Ich bohaterowie w zasadzie nie posiadali cech indywidualnych, byli natomiast emanacjami konkretnych wartości i cnót. Przypowieść uważana jest za gatunek dydaktyczny. W naszym kręgu kulturowym najbardziej znane są przypowieści, za pomocą których nauczał swoich apostołów Jezus Chrystus w Piśmie Świętym Nowego Testamentu.
Powieść paraboliczna (zwłaszcza na początku swojego istnienia, czyli w latach 20. XX wieku) była filozoficznie bardzo blisko nurtu egzystencjalistycznego.
Definicja powieści parabolicznej
Powieść paraboliczna jest więc utworem, który posiada cechy przypowieści, lecz jest znacznie obszerniejszy, wielowątkowy i rozbudowany. Jet to gatunek, w którym fabuła i tzw. „pierwsze dno” jest tylko pretekstem do przedstawienia rozważań o charakterze uniwersalnym. Do tego rodzaju ukształtowania utworu służy szereg narzędzi, pośród których najważniejszymi są: uniwersalizacja czasu i przestrzeni akcji, odindywidualizowanie bohaterów, którzy stają się jedynie nośnikami prawd i cech uniwersalnych, metaforyzacja lub mitologizacja fabuły, itp.
Powieść paraboliczna jest przestrzenią do dyskusji o najważniejszych wartościach w życiu ludzkim, dlatego też utwory z tego gatunku mają bardzo często charakter filozoficzny, ale również historyczny czy socjologiczny. Służy to zadawaniu pytań o konkretne dziedziny ludzkiego życia i o próbę odnajdywania odpowiedzi na najważniejsze pytania w bezpośrednim odniesieniu do nich. Czas i miejsce akcji mają charakter wyłącznie umowny i nie należy brać ich dosłownie, ponieważ nie odgrywają one ważnej roli w całości dzieła. Tak samo mało istotne są indywidualne cechy bohaterów. Alegoryczny sens powieści parabolicznej nie powinien być jednak zawikłany i powinien być możliwy do odczytania przez każdego odbiorcę.
Cechy powieści parabolicznej
- uniwersalizacja czasu i przestrzeni (brak konkretyzacji);
- jak największe pozbawienie bohaterów cech indywidualnych;
- bohaterowie są wyłącznie nośnikami wartości uniwersalnych;
- metaforyzacja lub mitologizacja fabuły;
- umieszczanie akcji w przestrzeni o charakterze uniwersalny i metaforycznym, np. zamek, więzienie, zamknięte miasto, itp.;
- opisywanie jednych problemów egzystencjalnych przy pomocy innych;
Niektórzy badacze podważają zasadność twierdzenia, jakoby powieść paraboliczna była odrębnym, samoistnym i samodzielnym gatunkiem literackim. Mówią oni raczej o nurcie parabolicznym w prozie realistycznej lub o parabolizacji tekstu prozatorskiego.
Przykłady powieści parabolicznych
Do najwybitniejszych powieści parabolicznych można z całą pewnością zaliczyć takie dzieła jak:
- Dżuma, Człowiek zbuntowany oraz Upadek Alberta Camusa;
- Proces oraz Zamek Franza Kafki;
- Władca much Williama Goldinga;
- Bramy raju oraz Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego;
- Mały książę Antoine’a de Saint-Exupery’ego;
- Sto lat samotności Gabriela Garcii Marqueza;
- Wariacje pocztowe Kazimierza Brandysa;
- Apokryf rodzinny Hany Malewskiej;
- Srebrne orły Teodora Parnickiego.