Wiele dzieł literackich, które wyszły spod pióra Henryka Sienkiewicza, charakteryzuje się bardzo szeroką perspektywą społeczną, a także po prostu geograficzną. Wielość wątków, bohaterów i lokacji sprawia, że powieści Sienkiewicza są bardzo rozległym konglomeratem literackim. Zawierają w sobie wiele tradycyjnych motywów, dzięki czemu czyta się je naprawdę dobrze, mimo upływu ponad wieku od ich stworzenia.
Spis treści
Motyw podróży
W pustyni i w puszczy to powieść drogi. Bohaterowie prawie cały czas są w drodze, najpierw ze względu na porwanie, którego ofiarami padają, później już samodzielnie, kiedy próbują się uratować. Podróż ma tutaj więc wiele odcieni. Bywa ciężka, związana z głodem, przełamywaniem własnego strachu oraz przeciwności losu, lecz także fascynująca, satysfakcjonująca, związana z pięknem dzikiej przyrody nieznanego kontynentu. Wraz z bohaterami odkrywamy nowe miasta, poznajemy ludzi rozmaitych narodowości, wyznań i motywacji. Czytając powieść Sienkiewicza nieomal sami wyruszamy w drogę.
Motyw wiary i religii
To bardzo istotna, choć nie zawsze stawiana na pierwszym planie dziedzina W pustyni i w puszczy. Do porwania Stasia i Nel dochodzi właśnie w związku z politycznymi przepychankami pomiędzy brytyjskimi kolonizatorami a muzułmańskim prorokiem Mahdim i armią jego wyznawców. Mahdi właśnie ze względu na swoją wiarę wywołuje słynne powstanie i walczy z Brytyjczykami. Staś jednak w konfrontacji z nim nie chce przejść na islam, choć wie, że taki ruch mógłby uratować mu życie. Broni wiary chrześcijańskiej. Stara się ją zresztą krzewić, kiedy dokonuje chrztu Kalego i Mei.
Motyw przyjaźni
Relacja pomiędzy dwójką głównych bohaterów może być określana na bardzo wiele różnych sposobów. Staś jest dla Nel niejako starszym bratem, dlatego czuje ogromną odpowiedzialność za jej bezpieczeństwo, zdrowie i życie, czego na kartach W pustyni i w puszczy daje dowody wielokrotnie. Nel widzi w Stasiu nieledwie bohatera, chociaż nie jest wobec niego bezkrytyczna. Przyjaźń i związane z nią poświęcenie widać również na przykładzie Kalego, który po uwolnieniu go z niewoli dobrowolnie pozostaje z dwójką dzieci, by im pomagać odnaleźć się w afrykańskiej dziczy. Przyjaźń łączy również ojców głównych bohaterów, pana Rawlisona i Władysława Tarkowskiego.
Motyw Afryki
Afryka jest niejako kolejnym bohaterem powieści Sienkiewicza. Autor pisał W pustyni i w puszczy bazując na własnych doświadczeniach i podróżach po Czarnym Lądzie odbytych wiele lat wcześniej. Przyroda, dzikie zwierzęta, plemiona ludzi żyjących w sposób pierwotny, odmienna kultura, języki, styl życia i pojmowania świata, klimat – wszystkie te aspekty odgrywają w powieści bardzo istotną rolę, stanowią istotną scenografię do wydarzeń przedstawionych przez Sienkiewicza.
Motyw dojrzewania
Dwójka głównych bohaterów powieści to w gruncie rzeczy dzieci. Staś ma lat czternaście, Nel – zaledwie osiem. Zostają jednak postawieni w sytuacji, która od obojga będzie wymagała natychmiastowej zmiany postrzegania świata i podejścia do wielu rzeczy. Staś, choć już wcześniej był dojrzały ponad swój wiek, musiał wydorośleć do końca, odrzucić chęć popisywania się i wywyższania, stać się odpowiedzialnym nie tylko za siebie, lecz za ludzi, których ma ze sobą. Nel, mimo dziecięcego wieku, doświadczyła wielu trudów podróży, strachu, śmiertelnej choroby, co również miało wpływ na zmianę jej charakteru.
Motyw historyczny
Henryk Sienkiewicz postanowił osadzić swoją fabułę w jak najbardziej realnym kontekście historycznym, z którego najbardziej istotne są dwa wydarzenia. Pierwszym jest wspomniane już powyżej powstanie wywołane przez Mahdiego i jego religijnych zwolenników, które miało miejsce w Afryce w roku 1885. Drugim tego rodzaju wydarzeniem, a raczej procesem, były prace Brytyjczyków nad budową, utrzymaniem i modernizacją Kanału Sueskiego. To właśnie w tej pracy spotykają się dwaj inżynierowie – Tarkowski i Rawlison – których dzieci stały się głównymi bohaterami powieści.