Początek XX wieku to w sztuce istny tygiel nowych prądów, nurtów, konwencji, pomysłów, dróg i szkół. Starość ścierała się wówczas z młodością, świętość z grzesznością, precyzja z rozmyciem, realizm z abstrakcją. Zwłaszcza dwie ostatnie wartości i ich ścieranie się ze sobą, są istotne dla powstania nurtu, który nazwano ekspresjonizmem.
Spis treści
„Expressio”, czyli wyrażanie
Ekspresjonizm to awangardowy nurt artystyczny, który w swoim czasie objął zasięgiem niemal wszystkie dziedziny sztuki, od malarstwa, literatury czy teatru, po film, rzeźbę, a nawet architekturę. Za jego oficjalne powstanie uznaje się rok 1910 (wtedy po raz pierwszy użyta została nazwa „ekspresjonizm” od łacińskiego słowa expressio oznaczającego „wyrażanie”), chociaż artystyczne dążenie ku podobnym tendencjom, były dostrzegalne w zasadzie od początku wieku.
Głównym założeniem sztuki ekspresjonistycznej było patrzenie na świat z perspektywy jednostki, indywiduum, i przedstawianie w dziełach własnego emocjonalnego doń stosunku. Zakładano, że to właśnie subiektywne, osobiste i emocjonalne spojrzenie na rzeczywistość, jest najbardziej wartościowe. Używano środków, które miały zwracać jak największą uwagę odbiorcy – nie miała być to jednak pusta sensacja, tylko dramatyczny krzyk o zmianę podejścia do życia. Ponadto ekspresjoniści postulowali powrót człowieka do wartości duchowych, wręcz metafizycznych. Był to gest sprzeciwu wobec popularnej wówczas estetyki naturalizmu i realizmu. Jednak nie tylko przeciwko innym nurtom się buntowano.
W tamtym czasie, na początku XX wieku, Europa pogrążona byłą w kryzysie polityczno-ekonomicznym, rosły napięcia społeczne, które w niedługim czasie doprowadzić miały do wybuchu I wojny światowej, wówczas określanej mianem Wielkiej Wojny. Ekspresjoniści widzieli jałowość ideologiczną swojej epoki, a przyczyn kryzysu upatrywali właśnie w dynamicznym rozwoju przemysłu, skłanianiu się człowieka ku materializmowi i pędu za pieniądzem oraz w technicyzacji życia codziennego. Własną sztuką próbowali sprowokować powrót do zainteresowania się wnętrzem człowieka, jego duszą, uczuciami, emocjami, oraz tym, w jaki sposób wpływają one na jego perspektywę. Przyjmuje się, że największy rozkwit ekspresjonizmu przypada w Europie w drugie i trzecie dziesięciolecie XX wieku.
Ekspresjonizm na świecie i w Polsce
Głównym ośrodkiem literackiego ekspresjonizmu europejskiego były Niemcy i to z tego kraju pochodzi najwięcej jego reprezentantów. Nie można jednak lekceważyć wkładu twórców innych narodowości, w tym Czechów, Polaków, Holendrów, Francuzów, Belgów i – spoza Europy – Amerykanów. Do najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu w literaturze należą Franz Kafka, James Joyce, czy Bertolt Brecht. W Polsce elementy filozofii ekspresjonistycznej najbardziej widoczne są u Jana Kasprowicza, Tadeusza Micińskiego, Stanisława Przybyszewskiego i Jana Hulewicza.
Pamiętać należy, że ekspresjonizm odcisnął również bardzo duże piętno na sztukach plastycznych, zwłaszcza na malarstwie. W tym kontekście należy wymienić choćby takich twórców jak, m.in. Edward Munch (Norwegia), Emil Nolde (Niemcy), Paul, Cezanne (Francja), Vincent van Gogh (Holandia), Paul Gauguin (Francja) czy Wojciech Weiss (Polska).
Twórczość ekspresjonistów charakteryzowała również pewna doza niepokoju, przeczucie nadchodzących przemian i nadzieja na to, że sprowokują one odrodzenie duchowe społeczeństw. Dlatego w swojej sztuce nawiązywali często do krajobrazów apokaliptycznych (malarstwo) lub nastrojów lęku, apatii, napięcia. Były to początki nurtu, który w kolejnej epoce miał objawić się w formie katastrofizmu. Ekspresjoniści mieli również duże poczucie obowiązku zaangażowania społecznego. Warto również wspomnieć, że, tak jak w przypadku innych nurtów artystycznych modernizmu, na powstanie ekspresjonizmu duży wpływ miała filozofia Henri Bergsona i Fryderyka Nietzschego.
Najważniejsze cechy sztuki ekspresjonistycznej
- tworzenie sztuki, która ukazuje świat z perspektywy jednostki – subiektywnie, indywidualnie i przede wszystkim emocjonalnie;
- odejście od naturalizmu i psychologizmu;
- bunt przeciwko tendencjom materialistycznym i technicyzowaniu życia;
- poetyka krzyku;
- stosowanie środków jak najbardziej zwracających uwagę odbiorcy, tj. abstrakcji, ironii, groteski, kontrastów, dysonansów, absurdu;
- zaangażowanie społeczne – dążenie do zwrócenia uwagi na życie wewnętrzne człowieka, jego uczuciowość i emocjonalność;
- zawieranie w dziełach elementów niepokojących i apokaliptycznych.