Niestatek (Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem) – interpretacja

„Niestatek” o incipicie „Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem” to przykład utworu Jana Andrzeja Morsztyna, który przedstawia miłość jako niezobowiązującą grę, w której najważniejszy jest aspekt fizyczny, a nie głębokie uczucia. Wiersz wpisuje się w nurt poezji dworskiej ze względu na swoją frywolność i humorystyczne podejście do tematu romansu. Jego tematem jest zmienność uczuć.

Niestatek (Oczy są ogień) – tekst utworu

Oczy są ogień, czo­ło jest zwier­cia­dłem,
Włos zło­tem, per­łą ząb, płeć mle­kiem zsia­dłem,
Usta ko­ra­lem, pur­pu­rą ja­go­dy,
Póki mi, pan­no, do­trzy­mu­jesz zgo­dy.
Jak się zwa­dzi­my – ja­go­dy są trą­dem,
Usta cze­lu­ścią, płeć blej­wa­sem bla­dem,
Ząb szkap ią ko­ścią, wło­sy pa­ję­czy­ną,
Czo­ło ma­glow­nią, a oczy perzy­ną.

Niestatek – analiza utworu i środki stylistyczne

Utwór „Niestatek” ma formę żartobliwej fraszki. Poeta nie zastosował podziału na zwrotki, co oznacza, że wiersz ma budowę stychiczną. Fraszka jest krótka. Składa się z ośmiu wersów napisanych jedenastozgłoskowcem ze średniówką po piątej sylabie. Zawiera rymy parzyste (inaczej sąsiadujące), które wzmacniają rytm. Utwór należy do liryki bezpośredniej, o czym świadczy ujawnienie się podmiotu lirycznego („Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody”). Pod względem tematyki można go przyporządkować do liryki miłosnej. 

Wiersz jest popisem kunsztu poetyckiego autora, dlatego zawiera wiele wyszukanych środków artystycznych. Został skonstruowany na zasadzie kontrastu. W związku z tym dzieli się na dwie części. W pierwszej podmiot liryczny ukazuje wizerunek swojej kochanki, kiedy ich relacja dobrze się układa i nie sprawia problemów. Druga część, kontrastująca z pierwszą, przedstawia sytuację w czasie kłótni.

Wiersz zawiera bardzo wiele porównań, za pomocą których została przedstawiona kobieta (np. „oczy są ogień”, „włos złotem”, „usta koralem”). Porównania mają charakter wyliczeń cech kobiety. Na oryginalny pomysł poety, czyli koncept, składa się także obecność hiperboli. Podmiot liryczny wyolbrzymia przymioty kobiety – raz jest ona niewiarygodnie piękna, innym razem przerażająco brzydka niczym upiór. W utworze można znaleźć również apostrofę („Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody”). Znajdują się w nim epitety („mlekiem zsiadłem”, „blejwasem bladem”). Ze względu na czas powstania (XVII wiek) we fraszce pojawiają się słowa, które obecnie wyszły z użytku lub są używane w innym znaczeniu, czyli archaizmy. Przykładem archaizmów są słowa płeć, jagoda i perzyna. 

Niestatek – interpretacja utworu

Podmiotem lirycznym jest mężczyzna niestały w uczuciach, który koncentruje się głównie na fizyczności swojej wybranki. Do tego odnosi się tytuł, który oznacza niestałość w miłości. W utworze została przedstawiona wizja niewymienionej z imienia kochanki podmiotu lirycznego. Pierwszy wizerunek kobiety dotyczy czasu, kiedy relacje między parą układają się dobrze. Wtedy jest ona niesamowicie urodziwa i wygląda jak najpiękniejsza osoba na świecie. Pociąga mężczyznę i jest uznawana przez niego za atrakcyjną. 

Jej wizerunek jest wyidealizowany. Jej oczy zostały przyrównane do ognia, co może oznaczać, że mają wyjątkowy kolor albo rozpalają w osobie mówiącej silne, pozytywne uczucia. Czoło zostało zobrazowane za pomocą zwierciadła, które symbolizuje coś nieskazitelnego i gładkiego. Włosy podmiotowi kojarzą się ze złotem. Sugeruje to, że adresatka jest blondynką albo jej włosy mają niezwykły blask. Zęby przypominają perły, a więc są idealnie białe i błyszczące. Natomiast cera jest blada jak zsiadłe mleko. Z jasną cerą współgrają koralowe usta i purpurowe policzki. 

Natomiast wizerunek kobiety w oczach mężczyzny, kiedy są ze sobą pokłóceni jest przesadnie szpetny. Policzki ukochanej są przyrównane do trądu, który był uznawany za odpychającą chorobę zmieniającą skórę nie do poznania. Do osoby chorej na trąd nikt nie chciał się zbliżać. Usta kobiety są jak złowroga czeluść. Cera przestaje być szlachetnie biała i staje się ołowiana. Zęby nie są już piękne i drobne jak perły, tylko przypominają końskie. Włosy są lepkie, nieprzyjemne i cienkie jak pajęczyna. Czoło jest pomarszczone jak wałek do maglowania bielizny. Oczy przestają być ogniem, są wypalone. Takie porównania do straszydła świadczą o tym, że mężczyzna nie ma żadnych ciepłych uczuć wobec swojej kochanki. Ukochany opiewa ją tyko wtedy, kiedy nie sprawia mu kłopotów i jest podporządkowana. 

Utwór „Niestatek” ukazuje standardy piękna jakie obowiązywały wśród elit w epoce baroku. Ich przedstawienie ma miejsce w czterech pierwszych wersach wiersza. Według ówczesnych standardów idealna kobieta była krągła, delikatna i powabna. Pożądany był brak opalenizny, który Jan Andrzej Morsztyn przyrównał do barwy zsiadłego mleka. Szczególnie doceniane były kobiety o intensywnie czerwonych ustach i zarumienionych policzkach („Usta koralem, purpurą jagody”).

Wiersz to także świadectwo cielesnego podejścia do kobiet i odbierania im podmiotowości powszechnych w baroku. Zwracano uwagę głównie na urodę, a nie na zdolności, intelekt czy cechy charakteru. W utworze interakcja z kobietą została przedstawiona jako zabawa, która ma dawać mężczyźnie uciechę. 

Podmiot liryczny nie angażuje się w relację miłosną i nie chce wkładać w nią wysiłku. Kiedy stosunki z wybranką gorzej się układają i stanowią wyzwanie, kobieta automatycznie mu brzydnie. Podmiot nie jest kimś, komu można zaufać i tworzyć z nim poważny związek. Utwór ukazuje niestałość ludzkich uczuć i niefrasobliwe podejście do spraw sercowych.