Przecław Słota żył na przełomie XIV i XV wieku, był szlachcicem, podstarościm oraz burgrabią wywodzącym się z ziemi łęczyckiej, powiązanym z dworem Tomka z Węgleszyna. W historii literatury zapisał się jako autor utworu O zachowaniu się przy stole, który jest zabytkiem poezji świeckiej oraz jednym z pierwszych znanych liryków, w których twórca pozostawił swój podpis. Opowiada on o manierach podczas posiłku, a także sławi kobiety.
Spis treści
O zachowaniu się przy stole – analiza i środki stylistyczne
O zachowaniu się przy stole był prawdopodobnie inspirowany dziełem Antigameratus, autorstwa Frovinusa. Najstarszą znaną kopią omawianego dzieła jest wersja sporządzona około 1415 roku. Składa się ona ze stu czternastu wersów o zróżnicowanej ilości zgłosek – większość z nich jest jednak napisana ośmiozgłoskowcem. Forma jest ciągła – nie występuje podział na odrębne strofy. Odpowiedniego rytmu nadają rymy, budują one także określoną intonację – jest to wiersz otoczony klamrą kompozycyjną, typu intonacyjno-zdaniowego. Występują także przerzutnie oraz anafory, część wersów rozpoczyna się tym samym lub zbliżonym fragmentem wypowiedzi (Czso… Czso, A… A).
Liryka ma charakter pierwszoosobowy, bezpośredni, podmiot liryczny ujawnia się za pomocą identyfikujących go zaimków oraz czasowników (Ja mu powiem, ać mu miło). Osoba mówiąca jest tożsama z autorem (Słota, grzeszny sługa Twoj), przekazuje czytelnikom rady odnośnie poprawnego zachowania się podczas uczty, zna dobre maniery i obyczaje, a jego tekst pełni funkcję dydaktyczną. Pojawiają się także apostrofy – zwroty wprost do adresata, charakterystyczne dla liryki inwokacyjnej (Ja was chwalę, panny, panie; Prosi za to Twej Miłości, udziel nam wszem swej radości!).
Utwór pełen jest obrazowych epitetów, przemawiających do odbiorcy (wieliki świeboda, chlebowy stół, pełna misa, rzecz obłudna, ubogi pan, małe kęsy, żeńska twarz, grzech śmiertelny, grzeszny sługa). Przecław Słota zastosował także porównania (Siędzie za nim jako woł, jakoby w ziemię wetknął koł; A grabi się w misę przód, iż mu miedźwno jako miód; A pełną misę nadrobi jako on, czso motyką robi). Podmiot liryczny nie kryje swoich emocji, dlatego obecnych jest wiele ekspresyjnych wykrzyknień (Bogdaj mu zaległ usta wrzod!; Boć jest korona czsna pani, przepaść by mu, kto ją gani!; Przymicie to powiedanie przed waszę cześć, panny, panie!). W omawianym utworze występują liczne archaizmy, wyrażenia uznawane obecnie za przestarzałe, które mogą utrudniać współczesnemu czytelnikowi odbiór treści (czso, siędzie, jakoby, toć, czsna, niczs, ktokoli, jim, przymi, kromie, nań, doma, drzewiej).
O zachowaniu się przy stole – interpretacja
Utwór wiąże się z kulturą dworsko-rycerską, opowiada o sztuce ucztowania, która była często opisywana przez europejskich autorów. Jest to ważny zabytek literatury, z uwagi na szczegółowy opis przejmowania przez polskich dworzan obyczajów feudalnego Zachodu. Podejrzewa się, że przeznaczony był do melorecytacji.
Wiersz zawiera wiele fragmentów satyrycznych, dzięki czemu czytelnik w zabawny sposób uczy się dobrych manier, sam ocenia, które zachowania są pożądane, a które niewłaściwe. Dzieli się umownie na dwie części – pierwsza opowiada o postępowaniu przy stole, druga natomiast o pannach. Rozpoczyna się zwrotem do samego Boga, który ma udzielić osobie mówiącej wsparcia w edukowaniu odbiorców oraz dzieleniu się swoją wiedzą. Opisana jest różnorodność dań na stole, pieczywa, mięsiw oraz innych potraw serwowanych przez szczodrego gospodarza. Taka wystawna uczta pozwala uczestnikom odpocząć i oderwać myśli od codziennych trudności.
Następnie podmiot liryczny opowiada o obyczajach panujących przy stole, wiersz jest swoistym kompendium dobrych manier. Miejsca powinny być zajmowane przez gości według kryterium godności. Każdy powinien obmyć ręce przed przystąpieniem do posiłku, już w średniowieczu zwracało się uwagę na kwestie higieny. Po dania należy się sięgać spokojnie, nakładać porcje z umiarem oraz nie przebierać w kąskach. Istotne jest powolne spożywanie dania, niewielkie kęsy, naganna jest natomiast łapczywość, zachłanność oraz brak opamiętania.
Drugim ważnym tematem poruszanym przez Słotę są damy. Kobietom należy podczas biesiady okazywać szczególny szacunek, mężczyźni powinni kierować się rycerskością. Damy są źródłem wszelkiej radości na świecie, ich obecność poprawia atmosferę. Ich świętość natomiast wywodzi się od samej Matki Boskiej. Warto jednak zauważyć, że z tego powodu są jeszcze bardziej zobowiązane odpowiednio zachowywać się przy stole.
Utwór kończy się zwrotem Amen, który stanowi zamknięcie kompozycyjnej klamry i świadczy o wyczerpaniu tematu przez podmiot liryczny. Stanowi także błogosławieństwo dla odbiorców – poznali oni dobre maniery, odebrali nauki oraz winni wcielać je w życie.
Podsumowanie
Utwór O zachowaniu się przy stole znany jest także pod nazwą O chlebowym stole. Autor, Przecław Słota, prawdopodobnie tytułował się przydomkiem wywodzącym się od nazwy wsi (co charakterystyczne dla twórców epoki średniowiecza). Omawiany wiersz powstał około roku 1400, a zamieszczono go w kodeksie w roku 1415. Odnaleziony został natomiast dopiero w roku 1891. Opisuje maniery przy stole oraz jest jednym z najważniejszych zabytków polskiej literatury.