Zbigniew Herbert to polski poeta o wielkim literackim dorobku i równie pasjonującej biografii. W swoich dziełach poruszał kwestie związane z alienacją człowieka, rolą sztuki czy sytuacją socjoekonomiczną, często odwołując się do ironii i zachowując minimalistyczną formę. Utwór Tren Fortynbrasa, pochodzący z tomu Studium przedmiotu, wydanego w 1961 roku, nawiązuje do twórczości Szekspira i omawia zagadnienie związane z odpowiedzialnością ciążącą na osobach sprawujących władzę.
Spis treści
Tren Fortynbrasa – analiza i środki stylistyczne
Wiersz skonstruowany jest w sposób nieregularny, złożony jest z pięciu zwrotek, strofy jednak mają zmienną ilość wersów – od dwóch, do trzynastu. Niejednolita jest także liczba sylab w kolejnych wersach. Herbert zrezygnował z zastosowania rymów oraz znaków interpunkcyjnych, pozostając przy minimalistycznej formie.
Utwór należy do nieco rzadziej spotykanej liryki roli, kiedy to podmiot liryczny jest postacią historyczną czy mitologiczną. W tym przypadku jest to, znany z dramatu Hamlet, Fortynbras. Poeta próbuje odtworzyć poglądy literackiej kreacji, nie są to jego własne refleksje i odczucia. Wypowiada się w formie monologu, choć pojawiają się elementy pozornego dialogu – tak naprawdę jednak odbiorcą jest martwy duński książę, Hamlet, nie może więc prowadzić rozmowy. Fortynbras używa czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej, korzysta także z odpowiednich zaimków (czeka na mnie, muszę także obmyślić lepszy system, odchodzę od moich spraw, nie mogłem). W wierszu pojawiają się apostrofy, skierowane wprost do zmarłego (żegnaj książę, możemy porozmawiać książę, teraz masz spokój Hamlecie) – są to elementy liryki inwokacyjnej, zwrotu do adresata.
Warstwa stylistyczna jest ograniczona, natomiast pojawiają się środki wzbogacające opis świata przedstawionego. Należą do nich epitety (kryształowe pojęcia, glina ludzka, lepszy system, miękkie pantofle, czarne słońce, martwa mrówka, podkute buty). Obraz wzbogacają porównania (leżą na kamieniu jak strącone gniazda, porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną). Przenośnego charakteru nadają stosunkowo liczne metafory, dzięki którym wypowiedź jest mniej dosłowna, lecz nie mniej sugestywna (wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką, czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania z zimnym jabłkiem w dłoni).
Tren Fortynbrasa – interpretacja wiersza
Hamlet Szekspira opowiada o walce o tron w Danii, gdzie o koronę walczy królobójca Klaudiusz oraz syn zabitego władcy, tytułowy Hamlet. Prawowity następca ginie w pojedynku, a w chwili śmierci przekazuje państwo norweskiemu księciu, Fortynbrasowi.
Utwór rozpoczyna się w chwili, gdy dzieło angielskiego dramaturga się kończy. Walka została zakończona, ale w pałacu wciąż widać pozostałości po niej. Jego tytuł ma ironiczny wydźwięk, co charakterystyczne dla twórczości Herberta. Norweg nie żałuje Hamleta, a wręcz przeciwnie, jest zadowolony z przejęcia korony, wręcz naśmiewa się z pokonanego. Uważa, że był jednostką zupełnie nieprzystosowaną do panującej rzeczywistości – zbyt wrażliwą, nie znającą trudów życia. Fortynbras patrzy na niego z góry i zakłada, że sam nie popełni podobnych błędów, będzie zarządzać krajem silną ręką. Jest postacią zupełnie odmienną, zdecydowaną, stworzoną do sprawowania władzy, pomiędzy bohaterami występuje kontrast. Nie snuje nierealnych planów, a krok po kroku próbuje naprawić państwo i odbudować jego potęgę. Nawet organizacja wystawnego pogrzebu dla syna poprzedniego króla powodowana jest rozsądną kalkulacją korzyści, a nie współczuciem i szczerą żałobą.
W wierszu zaprezentowane zostały odmienne poglądy na temat stylu sprawowania władzy i ustroju politycznego. Hamlet wydawał się być osobą, której rządy będą blisko ludu, społeczeństwo zostanie wysłuchane, jego potrzeby uwzględnione. Wierzył w ideały, jednak nie był wystarczająco silny, aby je zrealizować, dlatego jego plany nigdy nie zostały zrealizowane, a on sam zginął tragicznie.
Fortynbras natomiast jest wyraźnym zwolennikiem władzy totalitarnej, absolutnej, rządów silnej ręki, w których to poddani będą posłuszni niekoniecznie z szacunku, a ze strachu. Choć bohater ten wywołuje negatywne odczucia, niesłusznie przypisuje sobie nieswoje zasługi, to jednak właśnie on zostaje królem – jego zdecydowanie i siła pokonały słowa.
Autor poprzez treść tekstu wyraża większą przychylność Hamletowi, którego dusza była artystyczna, rozmarzona, a więc bliższa środowisku artystycznemu. Świat jednak pozbawiony jest uczuć i skrupułów, dlatego władza skupia się w rękach osób silnych, zdecydowanych i kierującą się chłodną kalkulacją.
Podsumowanie
Wiersz Tren Fortynbrasa poeta zadedykował Czesławowi Miłoszowi. Utwór inspirowany był sytuacją socjopolityczną, jaka panowała w Polsce w latach 60. Społeczeństwo było terroryzowane przez komunistyczne władze, wszelkie przejawy przeciwstawienia się władzy surowo karano, a obywateli przedstawiano jako osoby niezrównoważone lub niebezpiecznie – socjalistyczne rządy przypominały więc koncepcję reprezentowaną przez szekspirowskiego Fortynbrasa.