Noc listopadowa to jeden z najważniejszych dramatów w dorobku Stanisława Wyspiańskiego, uważanego przez krytyków za najwybitniejszego polskiego dramaturga doby modernizmu. Jest to dzieło o bardzo specyficznej konstrukcji – noc wybuchu powstania listopadowego jest tutaj przedstawiona na tle sporów i utarczek bóstw greckich, co zwłaszcza w kręgu kultury chrześcijańskiej, w jakiej zwykle obraca się literatura polska, nie jest zabiegiem częstym.
Spis treści
Noc listopadowa – streszczenie krótkie
Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego przedstawia wydarzenia z nocy wybuchu powstania listopadowego, jednak w niecodziennej perspektywie. Polski zryw narodowowyzwoleńczy przedstawiony jest tutaj bowiem niejako w tle konfliktów pomiędzy greckimi bogami, Ateną i Aresem, a także jako wynik rozpaczy bogini Demeter po rozstaniu z córką, Korą. Historia rozpoczyna się od rozmowy Ateny z innymi boginiami o powstaniu, gdyż w Warszawie pojawił się Ares.
Na czele powstania staje Piotr Wysocki. Książę Konstanty ignoruje symptomy rodzącego się zrywu. Belweder zostaje zaatakowany i ginie kilku carskich generałów, jednak szturm zostaje odparty, a książę nakazuje zniszczenie Warszawy. W Teatrze Rozmaitości widzowie oglądają Fausta Goethego, który przeradza się w propowstańczy wodewil. Dowódcy powstania nie są w stanie porozumieć się między sobą, co prowadzi do rozproszenia wojsk powstańczych. W Teatrze Augusta Hermes odprowadza dusze poległych do krainy śmierci. Ares triumfuje, zakochuje się w żonie księcia trafiony strzałą Erosa. Książę rozmawia z generałem Krasińskim o zakończeniu walk, a także każe wezwać z lochów Waleriana Łukasińskiego, po czym rozpoczyna się pochód wojsk carskich.
Noc listopadowa – streszczenie szczegółowe
Scena I. Rzecz dzieje się w Szkole Podchorążych, nocą 29 listopada 1830 roku. Na korytarzu pojawia się Atena (Pallas), grecka bogini wojny sprawiedliwej, i przyzywa do siebie inne boginie, m.in. Nike oraz Kery. Boginie rozmawiają o tym, że w Warszawie pojawił się Ares i że nadszedł czas, by wybuchło powstanie. Tymczasem w innym miejscu Szkoły, Piotr Wysocki nakłania kadetów do udziału w powstaniu, na co decyduje się stu sześćdziesięciu mężczyzn. Ich zadaniem ma być głównie zdobycie broni, zajęcie Belwederu i Arsenału. Szesnaścioro powstańców, których zadaniem ma być porwanie księcia Konstantego, gromadzi się pod pomnikiem króla Jana III Sobieskiego w Łazienkach.
Scena II. Belweder. Wszystko wskazuje na to, że rozpoczyna się powstanie. Wielkiego księcia Konstantego przekonują o tym generałowie Kuruta i Gendre, a nawet żona – Joanna Grudzińska. Książę jednak, upojony władzą otrzymaną od cara, który jest jego bratem, ignoruje wszystkie ostrzeżenia. Carski agent – Makrot widzi w księciu pychę, która może prowadzić go do prób samowolnego przejęcia władzy. Książę kłóci się z małżonką, która mdleje, a potem nakazuje wszystkim udanie się na spoczynek.
Scena III. Powstańcy czekający pod pomnikiem Sobieskiego na sygnał Wysockiego, są świadkami sceny, w której Demeter żegna swoją córkę – Korę, która musi odejść do swojego męża, Hadesa. Zrozpaczona bogini wzywa Hekate, która z kolei przyzywa Erynie – boginki zemsty, by te odegrały się za stratę Demeter na ludziach. Nadchodzi rozkaz i powstańcy ruszają na Belweder.
Scena IV. Powstańcy wdzierają się do Belwederu i rozpoczynają szturm. Zabijają generałów Lubowidzkiego i Gendre, a żona księcia pokazuje im drogę ucieczki, kiedy nadciągają posiłki wojska. Przez księcia, który myśli, że został zaatakowany przez posąg Sobieskiego, zostaje ona oskarżona o zdradę. Konstanty ponadto wydaje rozkaz zniszczenia całej Warszawy.
Scena V. Teatr. Publiczność ogląda spektakl oparty o Fausta Goethego. Jednak postacie satyrów zmieniają treść dramatu, który staje się paszkwilem na rządy księcia Konstantego. Satyrowie wskazują również na Józefa Chłopickiego chwaląc jego odwagę w sprzeciwianiu się zaborcy oraz twierdząc, że powinien on stanąć na czele powstania, Chłopicki jednak ma problemy z utrzymaniem posłuchu wśród powstańców. Bogini Nike przepowiada mu porażkę Polaków.
Scena VI. Mieszkanie Joachima Lelewela. Do właściciela mieszkania przychodzi Ksawery Bronikowski i zaczyna przekonywać Lelewela do tego, by zwołał on rząd powstańczy. Ten jednak nie chce się podjąć zadania, tłumacząc się chorobą ojca. Bronikowski odchodzi, a ojciec Lelewela mówi mu, żeby nie dopuścić do rozlewu krwi. W końcu umiera we łzach. Pojawia się Nike z Cheronei i nakłania Lelewela do walki.
Scena VII. Na Krakowskim Przedmieściu dochodzi o nieporozumienia pomiędzy Piotrem Wysockim, Stanisławem Potockim i Jerzym Zaliwskim. W końcu Potocki ginie w starciu z rosyjskim wojskiem. Polacy pojmują Makrota, który przed śmiercią doprowadza do zabicia generała Nowickiego. Na miejscu pojawia się również zdezorientowany książę Adam Czartoryski.
Scena VIII. Ares w Łazienkach świętuje zwycięstwo, lecz zostaje trafiony jedną ze strzał Erosa, w wyniku czego zakochuje się ze wzajemnością w Joannie Grudzińskiej, z którą udaje się do pałacu. Boginie zwycięstwa układają się do snu, a Kora przepowiada Polsce odzyskanie wolności, chociaż okupionej ogromnym cierpieniem.
Scena IX. Teatr Stanisława Augusta. Pojawiają się dusze poległych w czasie walk i zostają zabrane przez Hermesa. Mają przekroczyć rzekę śmierci przez co utracą pamięć. Informuje on również, że Ares triumfuje, a Atena ma na rozkaz Zeusa wrócić na Olimp.
Scena X. Aleje Ujazdowskie. Joanna Grudzińska jest wciąż jakby w półśnie i mówi o Aresie. Konstanty rozmawia z generałem Wincentym Krasińskim, który sugeruje zakończenie walk. Książę drwi z Polaków. Z lochów zostaje przyprowadzony Walerian Łukasiński, który od wielu lat był więziony, aż oślepł. Teraz wierzy, że powstanie doprowadzi do odzyskania wolności i modli się. Konstanty rozpoczyna pochód wojska.