Eliza Orzeszkowa jest powszechnie znana jako jedna z czołowych przedstawicielek literackiego świata okresu pozytywizmu. Urodzona w 1841 r. w Milkowszczyźnie. Stała się rozpoznawalna po publikacji powieści „Nad Niemnem”, w 1905 r. otrzymała nominację do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.
Eliza Orzeszkowa pochodziła z wykształconej rodziny – urodziła się jako Elżbieta Pawłowska. W wieku trzech lat zmarł jej ojciec i od tego czasu wychowywały ją matka z babką, siostrą i mamką. Przeniosły się do Grodna, gdzie dziewczynka zaczęła rozwijać swój talent literacki. W wieku lat jedenastu przeniosła się do Warszawy, gdzie zaczęła kształcić się na pensji sakramentek – to tam poznała swoją przyszłą przyjaciółkę, Marię Konopnicką. Połączyły je wspólne zainteresowania i umiejętności, które wspólnie rozwijały.
Mając niespełna 17 lat, Eliza wyszła za mąż za Piotra Orzeszkę, dalekiego kuzyna swojego ojczyma. Wraz z bratem założyła szkółkę wiejską, co przyczyniło się do konfliktu z mężem – nie podzielał fascynacji wsią swojej żony. W 1862 przeniosła się na pewien czas do Warszawy, gdzie podjęła hasło asymilacji polskich Żydów. Podczas powstania styczniowego aktywnie wspierała powstańców, do czego nawiązywała w swoich późniejszych nowelach. W 1865 r. Piotr Orzeszko został wysłany na Sybir, Orzeszkowa natomiast wszczęła proces o unieważnienie małżeństwa, które otrzymała w 1869 r. Nie potrafiła jednak sama zarządzać majątkiem ziemskim, więc sprzedała Milkowszczyznę, znów osiedlając się w Grodnie.
W 1894 Orzeszkowa ponownie wyszła za mąż – tym razem za swojego wieloletniego przyjaciela, Stanisława Nahorskiego. Okres jej drugiego małżeństwa okazał się dla niej bardzo aktywny – angażowała się w liczne akcje społeczne i filantropijne. Podjęła współpracę z czasopismem „Bluszcz”, prowadziła korespondencję z ważnymi osobistościami życia literackiego i społecznego. Jej mąż zmarł w 1896 roku, co stanowiło dla pisarki ogromny cios.
W 1904 Aleksander Bruckner, profesor uniwersytetu berlińskiego zgłosił jej kandydaturę do Nagrody Nobla. Zdania co do przydziału nagrody były podzielone – część członków komitetu chciała przyznać ją Orzeszkowej, jednak ostatecznie wybrano Henryka Sienkiewicza. W 1909 ponownie została nominowana do literackiego Nobla, jednak i tym razem ostatecznie nie przyznano jej nagrody.
Ciężka choroba serca doprowadziła do śmierci pisarki w 1910 r. Początkowo odmówiono jej pogrzebu – była niepraktykująca. Dopiero dzięki interwencji biskupa pochowano ją w Grodnie na cmentarzu farnym. Jeden z mówców żałobnych, Józef Kotarbiński, również znany pisarz, powiedział nad jej trumną: „Ona była żywą mądrością i czującym sercem całej epoki…”
Eliza Orzeszkowa – twórczość
Najpopularniejszą powieścią Orzeszkowej jest „Nad Niemnem”, jednak popularnością cieszą się także jej nowele i opowiadania. Do najbardziej znanych małych form pisarki należą między innymi: „Gloria Victis”, „Dobra pani” czy „A… B… C…”. Twórczość artystki cechuje przede wszystkim charakterystyczne dla pozytywizmu przedstawianie w dziełach literackich najważniejszych idei epoki – pracy u podstaw, postawy patriotycznej i emancypacji kobiet. Orzeszkowa zwraca też jednak uwagę na wartości uniwersalne niezależnie od epoki – analizuje, czym jest prawdziwe szczęście, demaskuje zakłamanie, uczy właściwych postaw i sprzeciwia się niesprawiedliwości. Wiele uwagi poświęca także najistotniejszym ludzkim uczuciom – miłości, wierności, przywiązaniu do rodziny. Eliza Orzeszkowa pisze o tym, co jest ważne dla niej samej – jako aktywistka społeczna skupia się także na problemie fałszywej filantropii i postawy pseudohumanitarnej, co widoczne jest przede wszystkim w noweli „Dobra pani”.
Eliza Orzeszkowa to jedna najbardziej barwnych postaci polskiego pozytywizmu – zaangażowana w realizację epokowych idei nie tylko w swej twórczości, ale także w życiu codziennym. Jej twórczość przynależy do kanonu lektur szkolnych, jest doceniana w Polsce i poza nią ze względu na umiejętne przedstawienie znanej autorce rzeczywistości przy jednoczesnych walorach dydaktycznych utworów.