Zaangażowane dzieła literackie bardzo często starają się dokonać wnikliwej analizy opisywanych przez siebie czasów, sytuacji, postaw ludzkich. Skomplikowana historia Polski sprawiła, że tego rodzaju motywy pojawiały się w literaturze nader często. Jeden z najwybitniejszych twórców polskiego modernizmu, Stanisław Wyspiański, był człowiekiem niezwykle zaangażowanym w sprawy narodowe, społeczne, patriotyczne. Dał temu wyraz w swoim najsłynniejszym dramacie, pt. Wesele.
Głównym wątkiem Wesela jest konfrontacji dwóch grup społecznych, które dotąd żyły w opozycji wobec siebie – dawna szlachta oraz chłopstwo. Tytułowe wesele odnosi się właśnie do zawarcia małżeństwa pomiędzy przedstawicielami tych dwóch klas. Uroczystość odbywająca się w bronowickiej wiejskiej chacie jest więc okazją do sprawdzenia czy dwie grupy społeczne, które dzielą całe wieki wzajemnych animozji, wyzysku, przemocy i niesprawiedliwości, są w stanie zjednoczyć się i przymykając oko na trudną przeszłość stanąć ramię w ramię w walce o większą sprawę – wolność ojczyzny.
Diagnoza Wyspiańskiego nie napawa optymizmem. Odbiorcy dramatu są świadkami kolejnych rozmów chłopów i inteligentów, a później również postaci metafizycznych, które dowodzą, że różnice między nimi są wżarte tak głęboko w ich dusze, że nic nie jest w stanie ich zażegnać. Chłopi stanowią siłę narodu i mają zapał do walki, ale nie są w stanie jej zorganizować i przeprowadzić. Inteligencja wywodząca się z dawnej szlachty boi się wziąć na siebie odpowiedzialności za przewodzenie kolejnemu zrywowi niepodległościowemu, a poza tym nadal mają chłopów za gorszych od siebie. W takiej atmosferze niemożliwe jest dążenie do wspólnych celów. Próba poderwania narodu do walki o wolność kończy się fiaskiem z bardzo błahych powodów, a naród coraz głębiej zapada się w marazm i duchowy bezwład.
Również Bolesław Prus w swojej wielkiej powieści, pt. Lalka, dokonywał dokładnego wglądu w relacje społeczne panujące na ziemiach polskich w ostatnich dekadach XIX wieku. Podziały pomiędzy poszczególnymi warstwami społeczeństwa są bardzo wyraźne.
