Tragedia jest jednym z najstarszych gatunków literackich, jakie znamy. Pierwsze dzieła tragiczne powstały już w VI wieku p.n.e., w starożytnej Grecji. Niecały wiek później nastała era trzech wielkich tragików greckich, których dzieła do dzisiaj stanowią absolutny kanon gatunku – Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Każdy z nich wniósł coś swojego w strukturę tragedii i to właśnie dzięki nim zaczęło rodzić się coś, co można nazwać teatrem, jaki znamy współcześnie. Przyjrzyjmy się więc temu gatunkowi z bliska, poznajmy jego historię, strukturę oraz to, jak jego forma ewoluowała na przestrzeni wieków.
Spis treści
Definicja i historia tragedii
Zacznijmy jednak od zdefiniowania tragedii, byśmy w dalszym toku artykułu posługiwali się tymi samymi pojęciami. Najprościej rzecz ujmując, tragedia to utwór dramatyczny (a więc docelowo przeznaczony do wystawiania na scenie w formie widowiska teatralnego) o ściśle określonej strukturze literackiej oraz tematyce. Tragedia ma wymiar katastroficzny, jej fundamentem jest zawsze nierozwiązywalny konflikt pomiędzy człowiekiem a różnie rozumianym i rozmaicie określanym losem (przeznaczeniem, fatum, itp.), którego nie można przezwyciężyć ani oszukać, a im bardziej próbuje się to zrobić, tym mocniej wplątuje się w wypełnienie jego surowych wyroków. W tragedii antycznej przedstawiano sytuacje skrajne, nieuchronnie prowadzące do porażki głównego bohatera, który stawiany był w sytuacji bez wyjścia, w której każde rozwiązanie wiązało się z jakiegoś rodzaju porażką (konflikt tragiczny). Taki zabieg miał na celu wywołanie u odbiorcy efektu katharsis (oczyszczenie), czyli odczucia trwogi i litości wywołanych spektaklem, by oczyścić widza z tych uczuć w prawdziwym, codziennym życiu. Tragedie miewały również charakter dydaktyczny.
Gatunek ten najprawdopodobniej wywodzi się z misteriów wyprawianych na cześć boga Dionizosa w antycznej Grecji, czego pozostałością miała być dominująca rola chóru w pierwszych tragediach. W V wieku p.n.e. pojawiło się trzech wybitnych dramatopisarzy, dzięki którym charakter tych widowisk zaczął coraz bardziej zmieniać się z sakralnego w artystyczny. Odchodzono od nabożeństwa na rzecz spektaklu fabularnego. Również tematyka tragedii zmieniała się. Od przedstawień o treści wyłącznie mitologicznej przechodzono stopniowo do widowisk mitologiczno-historycznych i zupełnie nie poruszających kwestii religijnych (lub robiących to w bardzo małym stopniu). Oddawano coraz więcej głosu aktorom, ograniczano rolę chóru, dynamizowano dialogi, wprowadzano kolejnych aktorów (zamiast jednego aktora w jednej scenie, mogło pojawiać się ich dwóch, trzech lub więcej naraz), unowocześniano kostiumy oraz maski, w których występowali aktorzy, wprowadzano elementy przedstawienia dziejące się poza sceną, itd.
Najwybitniejszymi twórcami tragedii starogreckiej byli:
- Ajschylos (Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, trylogia Oresteja);
- Sofokles (Król Edyp, Antygona, Edyp w Kolonie, Elektra);
- Eurypides (Medea, Andromacha, Ifigenia w Aulidzie).
Struktura tragedii antycznej
Oczywiście z czasem ulegały zmianom różnorodne elementy formalne tragedii, jest jednak kilka wytycznych, które stanowiły niezachwiany jej fundament, które przetrwały także w późniejszych epokach, i które do dzisiaj stanowią cechy charakterystyczne tego gatunku. Są to:
- skupienie treści wobec działania przeznaczenia i niemożności przezwyciężenia jego wyroków;
- obecność konfliktu tragicznego, czyli sytuacji, w której każde wyjście z danej sytuacji wiąże się z klęską;
- obecność motywów hybris (pycha, najczęściej spowodowana wysokim pochodzeniem, która zaślepia bohatera i każe mu sądzić, że jest w stanie przezwyciężyć nieprzychylny los) oraz hamartii (wina tragiczna, której ofiarą pada bohater nieświadomy prawdziwego znaczenia swojego czynu);
- dążenie do katharsis;
- katastrofa jako zakończenie fabuły;
- formalny podział tekstu na prolog (wstęp), epeisodiony (części, w których następują monologi lub dialogi bohaterów), stasimony (wypowiedzi chóry, który w sposób liryczny komentuje fabułę) oraz epilog (zakończenie);
- zasada trzech jedności: jedności czasu (akcja tragedii musiała rozgrywać się w ciągu jednego dnia), jedności miejsca (akcja tragedii musiała rozgrywać się w jednym miejscu, najczęściej był to plac przed pałacem władcy), jedność akcji (całość fabuły musiała być jednolita, skupiać się na jednym wątku i przedstawić go w pełni od początku do końca).
Tragedia w czasach nowożytnych
Tradycja dramatycznych utworów tragicznych nie skończyła się wraz z końcem epoki starożytnej. Jak już wspomnieliśmy, dzieła starogreckie dały początek całej dziedzinie sztuki, która trwa do dzisiaj i która ewoluowała przez kolejne epoki historycznoliterackie. Pierwsza tragedia polska, Odprawa posłów greckich, powstała już w epoce renesansu i została napisana przez Jana Kochanowskiego. Gatunek w późniejszych epokach ulegał coraz większym zmianom i we współcześnie tworzonych sztukach trudno jest szukać dzieł typowo tragicznych. Pamiętać jednak należy, że zarówno Kochanowski, Szekspir, jak i twórcy współcześni – mniej ub bardziej bezpośrednio – czerpią z tradycji tragedii starożytnej Grecji.