W 1774 roku, w Lipsku, wydana została niepozorna powieść Joahanna Wolfganga von Goethego, pt. Cierpienia młodego Wertera. Nikt nie mógł się spodziewać, że oryginalne rozwinięcie wzorców literackiego sentymentalizmu, nie tylko stworzy podwaliny pod nową modę w sztuce, lecz w zasadzie da początek nowemu sposobowi myślenia i życia, który wkrótce zaowocuje zmianą epoki historyczno-literackiej. Zatem – czym był werteryzm?
Spis treści
Cierpienia młodego Wertera
Powieść Goethego to zbiór listów tytułowego Wertera, do przyjaciela, Wilhelma. Werter opisuje w nich początek i rozwój swojego ogromnego uczucia wobec Lotty, pięknej kobiety, niestety zaręczonej już z niejakim Albertem. Relacja młodego mężczyzny z narzeczonymi ewoluuje, jednak w końcu Lotta decyduje się wyjść za Alberta. Zrozpaczony Werter konfrontuje się z ukochaną, a wobec niewyobrażalnego cierpienia spowodowanego niespełnioną miłością – postanawia odebrać sobie życie.
Powieść wywołała wiele kontrowersji. Z jednej strony z miejsca weszła do współczesnej klasyki i spowodowała bardzo dynamiczny rozwój literatury preromantycznej. Z drugiej, przyniosła dość oryginalną modę na kreowanie się na podobnych Werterowi, oszalałych z miłości i skrzywdzonych przez nią, pogardzających światem samotników. W modzie tej nie było nic złego, jeśli ograniczała się do naśladowania stylu ubierania się Wertera. Było jednak bardzo dużo przypadków, w których młodzi mężczyźni w konsekwencji odrzucenia przez ukochaną, odbierali sobie życie, wzorując się na bohaterze powieści Goethego. Oczywiście natychmiast pojawiło się mnóstwo dzieł, których autorzy kreowali „kolejnych Werterów”. Zjawisko to w połączeniu z wyżej wzmiankowaną modą, określamy dzisiaj mianem werteryzmu.
Werteryzm i bohater werteryczny
Skąd taka popularność powieści, którą dzisiaj określilibyśmy mianem romansu? Wynikała ona z faktu, że bardzo popularny motyw – miłość – Goethe ujął w zupełnie inny niż dotychczas sposób. Cierpienia młodego Wertera napisane są w pierwszej osobie liczby pojedynczej, co umożliwia czytelnikowi głębsze utożsamienia się z głównym bohaterem. Ponadto tekst wzbogacony został o rzekome dopiski wydawcy, które nadawały całości niespotykanego dotąd autentyzmu. Wreszcie sam fakt, że Goethe inspirował się w pewnym stopniu własnymi doświadczeniami, sprawił, że Cierpienia stały się wzorcem nowej literatury.
Właśnie wspomniana autentyczność przeżyć wewnętrznych jest kluczem do zrozumienia, kim był literacki bohater werteryczny. Był to człowiek, który miłość stawiał nad wszystkimi innymi doświadczeniami w życiu. Tylko ona pozawalała na otwarcie się człowieka na niedostępne wcześniej wymiary egzystencji, w których to dwoje ludzi mogło połączyć się w jedno. Bohater ten był typem wrażliwca, który doświadczał uczuć i emocji w ekstremalnie intensywny sposób. Ponadto charakteryzowała go pogarda dla obowiązujących norm obyczajowych i społecznych, wybujała wyobraźnia oraz łatwość do wpadania w skrajnie odmienne nastroje. To doprowadzało bohaterów podobnych Werterowi do cierpienia. Kiedy zostawali odrzuceni przez obiekty swoich uczuć, popadali w stan skrajnej melancholii, czyli tzw. weltschmerz. Mianem tym określano całą paletę stanów emocjonalnych, które dzisiaj znamy raczej pod nazwą depresji. W większości przypadków literackich (i niestety w wielu realnych), tego rodzaju rozczarowanie miłością i światem, a także niezgoda na własne cierpienie, kończyło się samobójstwem.
Cechy bohatera werterycznego w skrócie
- bardzo wysoka wrażliwość oraz intensywne doświadczanie emocji;
- bujna wyobraźnia i skłonność do poetyzowania swojego życia;
- uważanie miłości za najważniejsze i największe doświadczenie dostępne człowiekowi;
- skłonność do wpadania w skrajnie apatyczne stany wywołane zawodem miłosnym;
Werteryzm w Polsce
Oczywiście moda ta zapłodniła również umysły polskich poetów romantycznych. Najlepszym tego przykładem jest postać Gustawa z Dziadów cz. IV Adama Mickiewicza. Bohater ten opowiada o własnych nieszczęśliwych doświadczeniach miłosnych, a fakt, że czytelnik nie jest w stanie stwierdzić czy jest on istotą żywą czy duchem z zaświatów, dodaje całości aury tajemnicy. Werteryzm charakteryzował się dodatkowo utożsamieniem losów autora z losami opisywanych przez niego bohaterów, tak jak to miało miejsce w przypadku Goethego. W dziele Mickiewicza również doszukiwano się wątków autobiograficznych, m.in. identyfikując ukochaną Gustawa z Marylą Wereszczakówną – wielką nieszczęśliwą miłością poety z młodości.