Utwór jest kolejnym po „Bakczysaraju w nocy” sonetem krymskim dotyczącym stolicy chanów. To ósmy utwór cyklu wydanego w 1826 roku. Wiersz zawiera refleksje nad ojczyzną, samotnością i podróżą. Tekst odwołuje się do legendy o Marii Potockiej, która miała być niewolnicą w haremie Kerima Giraja, którą nadzwyczajnie kochał. Jej grób w Bakczysaraju, dawnej stolicy Girajskiej zainspirował Adama Mickiewicza do napisania sonetu.
Spis treści
Grób Potockiej — analiza wiersza
Wiersz jest sonetem romantycznym. Sam gatunek pochodzi z XIII wiecznych Włoch (głównie z Sycylii) i wywodzi się z poezji ludowej. Wyróżnia się trzy główne typy sonetów — włoski, francuski i angielski. „Grób Potockiej” należy do pierwszej grupy.
Utwór składa się z czternastu wersów podzielonych na cztery strofy, dwie tetrarchy i dwie tercyny. Układ rymów również jest stały, w czterowersowych strofach to abba, w trzywersowych — cdc dcd.
Jak bardzo często u Mickiewicza, wiersz został napisany trzynastozgłoskowcem, który nadaje płynność i stały rytm. Klasycznie w sonecie pierwsze strofy są opisowe, a ostatnie refleksyjne. Tutaj natomiast wygląda to inaczej, praktycznie cały utwór składa się z refleksji (odwrotność tego układu stanowi poprzedni sonet „Bakczysaraj w nocy”). Opisowość wiersza sprowadza się do dwóch pierwszych wersów, co czyni go niezwykłym oraz wskazuje na kontynuację poprzedniego sonetu, który zawierał głównie zarys Bakczysaraju. Wynika z tego, iż interpretacja utworu powinna odnosić się do poprzedniego.
Podmiot liryczny ujawnia się, co wskazuje na lirykę bezpośrednią. Wiadomo, iż jest Polakiem i pielgrzymem, który odwiedził grób Potockiej. Można utożsamiać go ze wspólną osobą mówiącą w całym cyklu, czyli poetą pielgrzymem (który jest porte-parole Mickiewicza), co stanowi element spajający cyklu.
W sonecie widać silne uczucia przeżywane przez podmiot liryczny. Widać to w częstych wykrzyknieniach („Uwiędłaś, młoda różo!”, „Polko!”) oraz pytaniach retorycznych („Dlaczegoż na tej drodze błyszczy się ich tyle?”, „Tam wiecznie lecąc, jasne powypalał ślady?”). Emocje wyrażane przez osobę mówiącą w wierszu są zawoalowane przez metafory („Czy wzrok twój, ognia pełen, nim zgasnął w mogile, tam wiecznie lecąc, jasne powypalał ślady?”, „W kraju wiosny, między rozkosznemi sady, uwiędłaś, młoda różo!”).
Poeta stosuje też epitety („rozkosznemi sady”, „młoda różo”, „złote motyle”, „dłoń przyjazna”, „samotną piosnkę”), które uplastyczniają opis i refleksje. Podmiot liryczny zwraca się do Potockiej, której grób jest tematem wiersza przez apostrofy („młoda różo!”, „Polko!”).
Grób Potockiej — interpretacja sonetu
Legenda o Marii Potockiej
W ogrodzie chanów w 1762 roku zostało zbudowane mauzoleum dla żony chana Kerima Giraja. Jej imię nie jest do końca znane, a lokalizacja z dala pozostałych mogił sugeruje, że osoba tam pochowana nie była muzułmanką. To miejsce w sonecie opisywane jest jako „Grób Potockiej”.
W teorii kobieta miała nazywać się Diljara Bikecz, o czym mówi napis nad wejściem mauzoleum. Badacze nie są jednak w tej kwestii zgodni. Legenda głosi, że pochowana tam żoną chana była Polka Maria Potocka. Córka szlachcica (niekoniecznie z rodu magnaterii Potockich, było wiele innych o tym nazwisku w Rzeczpospolitej), została uprowadzona do haremu chana. On zapałał do niej ogromną miłością, Maria nie odwzajemniła jego uczucia. Zakochany chan był gotowy zwrócić jej wolność i odesłać do rodziny, co sprawiło, że Polka zmieniła zdanie i zgodziła się na małżeństwo. Niedługo później miała umrzeć, otruta przez rywalkę.
Historycznie, legenda ta nie ma potwierdzenia, brak informacji dotyczących porwania szlachcianki (co prawdopodobnie zostałoby zapisane), oraz nie miały miejsca najazdy Tatarów na Polskę w XVIII wieku. Mickiewicz, który zgodnie z romantyczną wizją dawał wiarę podaniom i legendom, uznał ją za inspirację do stworzenia sonetu (nie tylko tego — fontannę łez z grobowca opisał w pierwszym utworze poświęconym temu miastu – „Bakczysaraj”).
Problematyka wiersza — tęsknota za krajem
Przez analogię losu kobiety z legendy i jego samego, podmiot liryczny buduje utwór na tęsknocie za ojczyzną. Jej samotność na obczyźnie przypomina mu swój własny los. Otoczona pięknymi widokami i bogactwem, kobieta nadal czuła melancholię za ojczyzną i nie mogła znaleźć tu szczęścia. Nic nie zastąpiło jej spokojnego życia w rodzinnych stronach.
Osoba mówiąca w wierszu sugeruje, że Potocka zmarła z tęsknoty za ojczyzną. Porównuje ją do uschniętej róży, której piękno zostało zniszczone przez smutek i żal. Wspomnienie ojczyzny, które towarzyszyło żonie chana, koreluje z motylami, które są ulotne, przez co nie pozwalają ukoić bólu kobiety.
Podmiot identyfikuje się z historią jej życia i spodziewa się podobnego losu, śmierci na obczyźnie bez możliwości powrotu do kraju (Mickiewicz został wygnany z Rzeczpospolitej po procesie filomatów w 1824 roku, który opisał w „Dziadach cz. III”). Odwiedzając grób Potockiej, czuje ukojenie, ponieważ słyszy tu polskich podróżników, którzy również przyszli zobaczyć to niezwykłe miejsce na Krymie.
Śmierć i nieśmiertelność twórcza
Podmiot liryczny boi się zapomnienia po śmierci. Potocka mimo tragicznego losu wciąż pozostaje w ludzkiej pamięci, jej grób jest odwiedzany (przez m.in. Aleksandra Puszkina, który opisał ją w wierszu „Fontanna Bakczysaraju”, również dając wiarę legendzie). Poeta pielgrzym nie wie, czy z nim będzie tak samo. Martwi się, że nikt go nie odwiedzi, nie pomodli się za jego duszę („I wieszcz, samotną piosnkę dumając o Tobie/ Ujrzy bliską mogiłę i dla mnie zanuci”).
Sonet jest wyrazem głębokiej refleksji autora nad losem na emigracji. Boi się zapomnienia, mimo pięknych widoków i krajobrazów, które otaczają go na Krymie, ciągle myśli o ojczyźnie. Posługując się kunsztowną formą, zawiera myśli, które podzielało wielu jego braci, którzy podobnie jak on musieli opuścić kraj.