Bakczysaraj to krymskie miasto, będące niegdyś stolicą chanów, w czasach świetności pełne okazałych meczetów i pałacowych zabudowań. Zwiedzanie tego miejsca stało się natchnieniem dla Adama Mickiewicza. Wybitny polski poeta romantyzmu opisał je on w jednym z utworów cyklu Sonety Krymskie, wydanego w roku 1826..
Spis treści
Bakczysaraj – analiza utworu
Bakczysaraj ma formę sonetu. Jest to gatunek literacki mający genezę w poezji ludowej, wymagający od autora wyjątkowych umiejętności posługiwania się piórem, których z pewnością nie brakowało Mickiewiczowi. Charakteryzuje się specyficzną kompozycją – składa się z czternastu wersów, podzielonych na dwa czterowiersze i dwa trójwiersze. Podział występuje także w tematyce, pierwsza strofa tradycyjnie przedstawia temat, druga podmiot, a dwie ostatnie – refleksje i przemyślenia. Bakczysaraj to trzynastozgłoskowiec o rymach żeńskich.
Podmiotem lirycznym w utworze jest pielgrzym, prawdopodobnie sam autor, podróżujący po Półwyspie Krymskim. Charakterystyczne dla sonetów Mickiewicza jest znaczne nagromadzenie środków stylistycznych i figur retorycznych. W utworze stosuje on kontrast – tematem przewodnim jest zestawienie świetność pałacu, która bezpowrotnie przeminęła, oraz obecnych pozostałości – niszczejących ruin (Jeszcze wielka, już pusta Girajów dziedzina). Aby odpowiednio przedstawić odbiorcy aktualny stan budowli oraz swoje wrażenia, stosuje epitety i wyliczenia (pusta dziedzina, okna różnofarbne, perłowe łzy) – obrazują one zastaną pustkę i zniszczenia komnat, budują odpowiedni nastrój. Dynamiki nadaje wykorzystanie czasowników (obwija, zajmuje, wdziera się).
Mickiewicz swój kunszt literacki wyraża także poprzez bardziej wyszukanie środki stylistyczne, takie jak personifikacje, czyli nadanie cech ludzkich martwej naturze (fontanna woła) oraz przyrodzie (roślina pisze) czy bogate metafory (trony potęgi, schronienia miłości). Sonet Bakczysaraj to nie tylko opisowość, ale także emocje, które autor przedstawia poprzez wykrzyknienia, mające jednocześnie formę pytania retorycznego (Gdzież jesteś, o miłości, potęgo, chwało!) – wskazuje w ten sposób, jak wielkie wrażenie wywarł na nim zniszczony pałac. Utwór jest przykładem jednego z częstszych motywów literatury romantycznej, czyli orientalizmu – fascynacją kulturami wschodu, obecną w szczególności na Zachodzie.
Bakczysaraj – interpretacja wiersza
Pierwsza część utworu, co typowe dla sonetu, ma charakter opisowy i wprowadza odbiorcę w temat dzieła. Podmiot liryczny, wrażliwy podróżnik, filozof i mędrzec, przestawia ruiny pałacu chanów – ich potęgę oraz monumentalność i bogactwo budowli, która jest świadectwem niezwykłych możliwości pracy ludzkich rąk i umysłu. Świetność i chwała obiektu niestety już przeminęła, opuszczony przez człowieka pałac szybko przeszedł we władanie natury, bez skrupułów wdzierającej się coraz głębiej do jego wnętrza – ludzkie osiągnięcie zostaje stopniowo zagarnięte. Imperium Osmańskie zostało zgładzone przez carską Rosję, a wraz z nim zniknął jego dorobek. Przyroda w utworze nie jest tylko pięknym, malowniczym krajobrazem, ale stanowi ogromną destrukcyjną siłę, roślinność rozprzestrzenia się bez ograniczeń, jest mroczna, groźna i niepokojąca.
Nastrój utworu jest przygnębiający, nostalgiczny i sentymentalny, co charakterystyczne dla literackiej epoki romantyzmu. Autor wykorzystuje w swoim dziele symbolikę – pamiątką i ostatnim śladem po dawnych bogactwach jest fontanna, która zostaje spersonifikowana – przelewająca się w niej woda jest jak ludzkie łzy, opłakuje ona upadek wyjątkowej budowli. Jest to uniwersalne przesłanie o przemijaniu i ulotności, dobra materialne i bogactwa, nawet jeśli zapierają dech w piersiach, niszczeją wraz z upływem czasu i tracą swój dawny blask, przyroda natomiast pozostaje niewzruszona, jest jedyną stałą. Ludzie nie są wieczni, umierają, ale mają świadomość ograniczonego czasu na Ziemi, więc chcą pozostawić po sobie ślad – on jednak z biegiem historii także zanika.
Poza symboliką i motywem przemijania, w sonecie pojawia się także motyw biblijny – przywołana jest postać Baltazara. Był on tak pewien swojej władzy, że jawnie ignorował Boskie kazania i otwarcie grzeszył. Za świętokradztwo spotkała go kara – na ścianach jego pałacu zaczęły pojawiać się proroctwa o upadku jego królestwa, co też z czasem ziściło się – król został zamordowany, jego pozycję zajął prorok Daniel, a królestwo zostało podzielone. Jest to uniwersalne przesłanie, że nawet najpotężniejsze mocarstwa mogą zmienić się w ruinę i pozostać wyłącznie wspomnieniem na kartach historii – jak krymski chanat, ale i Rzeczpospolita, za którą Mickiewicz w dalekiej podróży nieustannie tęsknił.
Podsumowanie
Bakczysaraj to kunsztowny sonet, który w całej krasie przestawia wybitne umiejętności Adama Mickiewicza. Utwór charakteryzuje się wysublimowaną formą literacką i bogactwem wyszukanych środków stylistycznych. Odwołuje się do licznych symboli oraz motywów – głównego motywu ruiny i przemijania, ale też do nawiązań biblijnych i historycznych. Zestawia siłę natury z kruchością ludzi i ich dorobku.