Tytuł utworu, „Czatyrdah” oznacza szczyt górski w paśmie Gór Krymskich. Nazwa ta pochodzi od tatarskich słów, które można tłumaczyć jako góra-namiot (Czatyr-dah), co nawiązuje do jej kształtu. Opisując górski krajobraz, Mickiewicz zawiera przemyślenia związane ze światopoglądem ludzi wschodu.
Geneza cyklu „Sonetów krymskich”
Cykl został wydany w 1826 roku w Moskwie wraz z sonetami odeskimi w tomie „Sonety”. Inspiracją była podróż Mickiewicza z Odessy na Krym, gdzie został zesłany po procesie filomatów. Zaintrygowany tematyką orientalną chętnie wyruszył w podróż wraz z Karoliną Sobańską, Henrykiem Rzewuskim i Janem Wittem. Nieznana jest dokładna trasa wycieczki, jednak prawdopodobnie opisane miejsca, takie jak Bakczysaraj, Bajdary, Ajudah czy tytułowy Czatyrdah rzeczywiście zostały odwiedzone przez Mickiewicza. W sonetach poeta zawarł refleksje i odczucia związane z wędrówką, ale i tęsknotą do Ojczyzny.
Czatyrdah – analiza utworu
Podmiot liryczny
Podtytuł sonetu informuje czytelników o podmiocie lirycznym – jest nim Mirza (dosł. osoba pochodzenia arystokratycznego, Pan, książę), który jest przewodnikiem Pielgrzyma (Mickiewicza) w drodze. Z tego wynika, iż utwór należy do liryki bezpośredniej. W kulturze perskiej słowo to jest tytułem honorowym otrzymywanym za zasługi i pochodzenie. Forma wypowiedzi polega na rozbudowanej apostrofie do góry („wielki Czatyrdahu!”, „Czatyrdahu, Ty zawsze głuchy”), wręcz modlitwy do niej, którą autochtoni uważali za miejsce święte, ze względu na swą wyjątkową wysokość i monumentalność.
Budowa utworu
Utwór zbudowany jest w sposób klasyczny dla sonetu włoskiego (dwie strofy czterowersowe i dwie trzywersowe, rymy abba 2x, cdd cdc). Mickiewicz posłużył się ukochanym przez niego i często stosowanym trzynastozgłoskowcem, ze średniówką po siódmej sylabie. Kwiecisty język stylizuje sonet na barokowy, charakterystyczny dla wypowiedzi ludzi wschodu.
Środki stylistyczne
Środki stylistyczne są bardzo rozbudowane, zgodnie z założeniem barokowej formy. Szczyt otrzymuje ludzkie cechy w personifikacjach („Ty zawsze głuchy”, „słuchasz tylko”). Krajobraz i refleksje podmiotu lirycznego opisuje, używając metafor, takich jak „maszcie krymskiego statku”, „siedzisz sobie pod bramą niebios” „turban z chmur haftują błyskawic potoki” oraz epitetów („krymskiego statku”, „edeńskiego gmachu”, „ciemny las”). Emocje podmiotu wyraża w sposób bardzo silny, wraz z pomocą wykrzyknień („o gór padyszachu!”). Wypowiedź stylizuje nie tylko silną ekspresją i emocjami, ale również za pomocą orientalizmów leksykalnych, takich jak muślemin, janczary, padyszach, drogman, mirza. Dynamikę, jak również ramy sonetu tworzą przerzutnie.
Czatyrdah – interpretacja wiersza
Opis krajobrazu i refleksje muzułmanina
Sonet ma charakter modlitewny. Przedstawia podniosłą przemowę Mirzy do Czatyrdahu, który uważany jest za pomost między niebem, a ziemią. Utwór pokazuje wschodnie myśli i podejścia do świata w sposób w miarę zrozumiały dla osób z zachodu. Opis góry w modlitwie księcia można zaliczyć jako hiperbolę. Uwypukla jego cechy i wielkość, tworząc łańcuch porównań: do masztu statku, władcy, archanioła Gabriela (ważny element synkretyzmu religijnego), minaretu, władcy. Ma to ukazać wrażenie, jakie robi na nim szczyt. Podmiot liryczny oddaje mu hołd, zachwyca się nim. Przywołuje skojarzenie z olbrzymem, który ma turban z chmur i płaszcz utkany z lasu. Przewodnik czuje swoją kruchość i małość.
