„Ojczyzna okrętem” autorstwa Horacego jest czternastym utworem znajdującym się w zbiorze dzieł lirycznych „Pieśni” tego autora.
Spis treści
Ojczyzna okrętem – geneza utworu
Sam Horacy był rzymskim lirykiem i satyrykiem, żyjącym w I wieku przed naszą erą i doświadczającym na własne oczy przemian społecznych i politycznych związanych z końcem Republiki Rzymskiej i początkiem funkcjonowania Cesarstwa Rzymskiego. Jako artysta wyraźnie odróżniał się od większości rzymskich pisarzy pochodzących z kręgów arystokratycznych. Sam Horacy był synem wyzwolonego niewolnika i dlatego, mimo zamożności w życiu dorosłym, nigdy nie stracił zainteresowania nizinami społecznymi i problemami zwyczajnych mieszkańców Rzymu. To zaś przełożyło się na jego zainteresowanie sprawami politycznymi i dziedzictwem rzymskiej państwowości, co było często tematyką jego utworów w tym najbardziej rozpoznawalnej pieśni „Wybudowałem pomnik”.
Ojczyzna okrętem – analiza utworu i środki stylistyczne
Utwór Horacego należy zaliczyć do pieśni klasycznej, czyli gatunku lirycznego, który pierwotnie związany był z obrzędami religijnymi i, choć swoim rodowodem sięga początków ludzkiej cywilizacji, to jednak został znacząco spopularyzowany przez rzymskich poetów.
W zakresie budowy „Ojczyzna okrętem” jest utworem złożonym z pięciu strof, zaś w każdej z nich znajdują się cztery wersy. Oryginalnie została zapisana w łacinie wierszem dziewięciozgłoskowym, zaś polskie tłumaczenie wiernie oddają strukturę pierwotnego teksu. Konfiguracja zauważalnych w utworze rymów zależna jest od tłumaczenia – rymy w utworze mogą być obecne zarówno w układzie abab, jak i abcb.
Utwór jest niezwykle bogaty pod względem zastosowanych środków stylistycznych, co jest charakterystyczną cechą twórczości autora. Pieśń rozpoczyna się inwokacją, czyli bezpośrednim zwrotem do wyższego bytu – w tym przypadku państwa reprezentowanego przez okręt (O navis, referent in mare te novi). Do tytułowego okrętu autor odnosi się wielokrotnie, w tym także w formie apostrof, czyli bezpośrednich zwrotów. Inne zastosowane formy językowe to między innymi pytania retoryczne oraz wykrzyknienia (w obu przypadkach również stanowiące apostrofy). Najbardziej prominentne w pieśni środki stylistyczne to niewątpliwe epitety proste, porównania, personifikacja okrętu wyrażona przypisywaniem mu ludzkich czynności i zachowań takich jak jęk, spoglądanie czy chełpienie się oraz, najważniejsze dla przesłania całego utworu, metafora, wyjaśniona przez Horacego już w tytule, i przedstawiająca rzymską ojczyznę autora jako tytułowy okręt.
Ojczyzna okrętem – interpretacja utworu
Pieśń w sposób subtelny, choć dla ówczesnych Rzymian także bardzo jasny, utożsamia okręt i decyzje podejmowane przez jego załogę z politycznymi wydarzeniami mającymi miejsce w Rzymie w czasach życia Horacego. Wówczas rzymski okręt, budowany przez stulecia, został niezwykle zdestabilizowany przez trwającą wojnę domową i rozkład instytucji republikańskich.
Horacy w pochlebny sposób nawiązuje do historii Rzymu, będąc dumnym z dotychczasowych dziejów państwa, które stanowią pokrzepienia i są źródłem nadziei co do jego dalszych losów. Wspomniane przez autora malunki na rufie statku mają symbolizować dziedzictwo rzymskich sztuk takich jak literatura, malarstwo czy architektura, różnorodne pochodzenie żeglarzy nawiązuje do obywatelskich idei Rzymu, w którym zasługi mają większe znaczenie niż etniczność, zaś jodłowe drewno jest symbolem bogatych w nie Pól Pontyjskich położonych w środkowej części Półwyspu Apenińskiego, które historycznie rzeczywiście były istotnym źródłem surowców dla rozwijającej się rzymskiej państwowości.
Podmiot liryczny z jednej strony jest niezwykle dumny ze statku, lecz z drugiej obawia się o jego dalsze losy – odpowiada to opiniom rzymskich obywateli, którzy mimo wewnętrznej niestabilności byli entuzjastycznie nastawieni do politycznych zmian. Nakłanianie żeglarzy przez podmiot liryczny do rozważnych i powściągliwych decyzji ma stanowić analogię i komentarz do ówczesnej politycznej sytuacji, zaś będący człowiekiem doświadczonym przez życie i utrzymującym kontakty ze wszystkimi grupami społecznymi Horacy z pewnością nie był pozbawiony zmysłu politycznego.
Decyzja przedstawienia statku jako całkowicie zniszczonego zdaje się być dość odważną, gdyż z jednej strony Horacy przypisuje przyczynę złego stanu łodzi czynnikom zewnętrznym takim jak wojny punickie, to jednak nie pomija wewnętrznego „braku steru” co jest jednoznacznym nawiązaniem do problemu pustki władzy po rzymskiej wojnie domowej.
Porównanie państwa do okrętu, które w przyszłości zostanie wykorzystane przez wielu artystów i myślicieli np. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w rozprawie „O poprawie Rzeczpospolitej”, jako pierwsze zostało zastosowane właśnie przez rzymskiego poetę i wydaje się mieć w sobie wiele słuszności – okręt, tak jak państwo, stanowi ostoję bezpieczeństwa i wyznacza kierunek życiowy wielu ludzie, jednak gdy w państwie zaczyna dziać się źle, to wtedy wszyscy jego obywatele, tak jak cała załoga tonącego statku, odczują konsekwencję złych decyzji, których nie da się już cofnąć.