Tragedia to jeden z najstarszych gatunków dramatycznych. Na tragiczne losy bohaterów antyku składało się wiele elementów, które miały wywołać w odbiorcy efekt oczyszczenia – taką funkcję pełniła wówczas sztuka. Jednym z najważniejszych była tzw. ironia tragiczna, która uświadamiała, że nie jest możliwe jakiekolwiek zmienianie biegu swojego losu.
Spis treści
Ironia tragiczna – definicja
Ironia tragiczna, w odróżnieniu od „zwykłych” typów ironii, kojarzonych z treścią wypowiedzi, zastosowaniem języka i znaczenia słów, nie zasadza się na tym, co bohater literacki wypowiada, lecz na tym, co robi. Dramat antyczny oparty był mocno na przeświadczeniu, że życiem ludzkim kieruje nieprzezwyciężona siła przeznaczenia, na którą człowiek nie ma wpływu. Im bardziej zaś próbuje uciec od swojego przeznaczenia, tym mocniej i boleśniej wpada w jego sidła i tym gorsze ponosi konsekwencje swoich prób.
Ironią tragiczną zwykło się określać właśnie takie zachowanie bohatera, który przez niewystarczającą wiedzę na temat swojego życia czy samego siebie (swojej przeszłości czy historii rodzinnej), wykonuje określone czynności, lecz mają one zupełnie odwrotne konsekwencje od tych, które bohater zamierzał wywołać. Jest więc to nie tyle ironia sama w sobie, co ironia wywołana konfrontacją chęci bohatera do zmiany swojego przeznaczenia z niemożnością owej zmiany, wynikającej z niewystarczającej wiedzy na temat własnej sytuacji życiowej.
Ironia tragiczna – główne cechy
Ironia tragiczna miała za zadanie przekazać odbiorcy, że nie ma ucieczki od przeznaczenia, a próbując ją podjąć, najprawdopodobniej człowiek spowoduje jedynie więcej cierpienia samemu sobie oraz innym. Lepiej więc pogodzić się z tym, co przynosi nam los i nie próbować z tym walczyć. Zastosowanie ironii tragicznej było ważnym elementem wywołania w odbiorcy efektu „katharsis„. Widz mógł zobaczyć, do czego prowadzą próby okiełznania własnego przeznaczenia, a potem odczuć ulgę, że los dla niego samego jest znacznie łaskawszy niż dla bohatera dramatu.
Przykłady ironii tragicznej w literaturze
Najsłynniejszym chyba przykładem ironii tragicznej doszukiwać się należy w losach mitycznego bohatera, króla Teb, Edypa. Jest on bohaterem m.in. tragedii Sofoklesa, pt. Król Edyp. Jako dziecko został wyrzucony z dworu swojego ojca, Lajosa, ponieważ ten usłyszał przepowiednię o tym, że jego własny syn pozbawi go życia i pojmie za żonę własną matkę. Edyp jednak przeżył i wychował się na dworze w Koryncie. On również usłyszał przepowiednię i chcąc uniknąć jej realizacji, sądząc, że król Koryntu jest jego prawdziwym ojcem, wyruszył w drogę do Teb. Po drodze zabił przypadkowo napotkanego Lajosa, a po przybyciu do miasta, wyzwolił je od potwornego Sfinksa, za co ofiarowano mu rękę królowej, jego własnej matki, Jokasty. Edyp więc zrealizował przepowiednię, sądząc, że robi wszystko, by jej zrealizowania uniknąć.
Losy Edypa to przykład ironii tragicznej w najczystszej postaci, która była mocnym elementem wierzeń starożytnych i była przedstawiana w bardzo wielu ówczesnych dziełach dramatycznych.
Zdjęcie główne: Popiersie Sofoklesa z Muzeum Puszkina, fot: domena publiczna, Wikimedia Commons