Utwór „Pospolite ruszenie” przedstawia przywary polskiej szlachty żyjącej w XVII wieku. Wacław Potocki negatywnie ocenia postawę współczesnych mu sarmatów, którzy zatracili waleczność i prawdziwy patriotyzm, przez co doprowadzili państwo do zguby.
Spis treści
Pospolite ruszenie – analiza i środki stylistyczne
W utworze nie zastosowano podziału na strofy, co oznacza, że ma budowę stychiczną. Składa się z dziewiętnastu wersów napisanych trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie. Pojawiają się rymy parzyste (inaczej sąsiadujące).
Utwór można przyporządkować do liryki pośredniej, ponieważ podmiot liryczny nie ujawnia się bezpośrednio. Zamiast tego w wierszu opisana jest sytuacja w obozie wojskowym zagrożonym atakiem Kozaków. Dopiero czytelnik na jej podstawie formułuje wnioski na temat szlachty i dochodzi do przesłania utworu. Natomiast pod względem tematycznym wiersz należy do liryki patriotycznej. Wynika to z faktu, że podmiot liryczny, tożsamy z autorem, poprzez wiersz pokazuje troskę o ojczyznę i zwraca uwagę na negatywne cechy rodaków, które osłabiają kraj.
Wiersz jest napisany w sposób zrozumiały dla przeciętnego odbiorcy współczesnego autorowi. Zawiera środki artystyczne, jednak nie mają one na celu zaskakiwać ozdobnością i kunsztem językowym, a raczej służą uwydatnieniu przekazu. Taka prostota jest charakterystyczna dla twórczości Wacława Potockiego, który tworzył w nurcie poezji ziemiańskiej/sarmackiej. W wierszu „Pospolite ruszenie” pojawia się apostrofa („Wstawajcie, Waszmość, czym prędzej”) oraz wykrzyknienie, które nadaje wypowiedziom emocjonalnego charakteru („Kto widział budzić ludzi w pierwospy!”). Odnaleźć można pytanie retoryczne („Oszalał pan rotmistrz, albo sobie gorzałki w czub nalał?”). Wykorzystane zostały epitety takie jak: „placowej straży” i „wolnej, równej szlachty”. Poeta oparł swój utwór na zastosowaniu synekdochy. Scharakteryzował całość szlachty za pomocą jednej sytuacji. Utwór zawiera elementy dialogu. Wypowiadają się w nim rotmistrz, szlachcic i dobosz, czyli członek orkiestry grający na bębnie.
Pospolite ruszenie – interpretacja
Utwór „Pospolite ruszenie” ma na celu scharakteryzowanie polskiej szlachty XVII wieku. Wacław Potocki był wnikliwym obserwatorem ówczesnej szlachty, czego wyrazem jest jego twórczość. Sam należał do tego stanu, dzięki czemu mógł zauważyć wiele cech sarmatów. Był właścicielem ziemskim i sprawował funkcje takie jak: sędzia skarbowy, podstarości biecki, sędzia grodzki biecki, podczaszy krakowski. W swoich wierszach nie koloryzował sytuacji, a wręcz przeciwnie, zwracał uwagę na złe postępowanie szlachty, które negatywnie odbijało się na państwie. W jego poezji, która ma charakter moralizatorski, uwidacznia się postawa patriotyczna i wezwanie do zmiany postawy przez szlachtę.
W wierszu „Pospolite ruszenie” została opisana sytuacja w obozie wojskowym. Do obozu dociera wiadomość, że jest zagrożony atakiem Kozaków. Kozacy często atakują nocą i są wyposażeni w broń palną, tzw. „samopały”. O wszystkim dowiaduje się rotmistrz, czyli dowódca wojskowy, który sprawuje pieczę nad obozem. Rotmistrz nakazuje doboszowi, aby obudził wszystkich i przekazał im, że należy bronić obozu. Jednak obudzeni sarmaci nie chwytają za broń. Nie są waleczni i lekceważą zagrożenie.
Zostaje przytoczona wypowiedź jednego z obudzonych szlachciców, który jest oburzony, że ktoś przerywa jego sen. Sugeruje, że dowódca postradał zmysły albo jest pijany, skoro każe żołnierzom wstawać w środku nocy. Szlachcic przejawia egoistyczną postawę i pokazuje, że najważniejsza dla niego jest własna wygoda. Powołuje się na tzw. „złotą wolność szlachecką”, która w jego mniemaniu została naruszona.
Jak wiadomo ówczesna szlachta była w nadmierny sposób przywiązana do swojej wolności, którą interpretowała w wypaczony sposób. Prowadziło to do paraliżu państwa, a w dalszej perspektywie przyczyniło się do jego upadku. W końcu sam rotmistrz ulega i zamiast zagrzewać do walki, idzie spać. Zdaje sobie sprawę, że nie ma żadnego autorytetu wśród żołnierzy, którzy robią to, co sami uważają za słuszne zgodnie z własnym interesem. Niżej postawione osoby nie mają do niego szacunku i nie wykazują należytej powagi.
Przywołana sytuacja ma na celu przedstawienie wad i degeneracji całej polskiej szlachty. Początkowo sarmata przywoływał pozytywne skojarzenia takie jak patriotyzm i waleczność. Jednak z czasem sarmaci pokazali, że nie trzymają się ideałów, o których mówią. Wiersz przedstawia też przygnębiającą sytuację, w jakiej znajdowali się prawdziwi patrioci. Osoby, którym naprawdę zależało na państwie (takie jak dobosz) mimo wielkich wysiłków, nie były w stanie nic zdziałać, ponieważ ogół społeczności nie był chętny do zmian.
Choć poeta nie formułuje wprost żadnych wniosków, widać, że utwór jest krytyką ówczesnego stanu szlacheckiego. Niestety szlachta nie słuchała takich głosów krytyki. Jak pokazała historia wady szlachty pokazane w wierszu, takie jak brak prawdziwego patriotyzmu, egoizm i złe rozumienie wolności, źle skończyło się dla Rzeczypospolitej.