Każdy przynajmniej raz w życiu słyszał takie hasła jak „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”, „Człowiek jest kowalem własnego losu” czy „Człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Nie każdy jednak wie, że te aforyzmy pochodzą ze starożytności, a w XIV i XV wieku stały się jednymi z najważniejszych intelektualnych fundamentów po nowo powstający nurt filozoficzny – humanizm!
Spis treści
Rys historyczny
W XIV wieku, w Europie, wartości i ideały okresu średniowiecza były już zauważalnie nadwyrężone. Nowe wynalazki, a także wielkie odkrycia geograficzne zaczęły uświadamiać społeczeństwom, że świat skrywa jeszcze wiele tajemnic, a zanim śmierć porwie nas do swojego upiornego tańca (dance macabre to jeden z najpopularniejszych wątków w sztuce „ciemnych wieków”), warto przeżyć życie w sposób godny i szczęśliwy. Dzięki wynalezieniu druku, edukacja stała się szerzej dostępna, a filozofowie i artyści odwracając się od sztuki poświęconej wyłącznie chrześcijańskiemu Bogu, zaczęli sięgać do wzorców starożytnych. Z antycznego Rzymu i z antycznej Grecji przejmowano wzorce architektoniczne, artystyczne, filozoficzne i naukowe. Wróciła popularność klasycznego wykształcenia, obejmującego znajomość łaciny i greki. Na przekór średniowiecznemu teocentryzmowi, na pierwszym miejscu stanęła jednostka ludzka i wszystko, co dotyczy jej szczęścia, godności i harmonijnego życia. Powrócił kult wiedzy i rozumu. Człowiek, rozpatrywany zarówno jako niepowtarzalna indywidualność, jak i jako członek danego społeczeństwa, stanął w centrum własnej uwagi. Zbiór takich tendencji nazywamy humanizmem. Oczywiście fakt, że tak mocno zamanifestował się on w epoce renesansu, nie oznacza, że był charakterystyczny wyłącznie dla tego okresu. Humanizm ewoluował przez setki lat, tak samo jak inne prądy intelektualne i filozoficzne. Jednak to właśnie w renesansie postawiono pewien fundament myślowy tej dziedziny.
Kim był „człowiek renesansu”?
Powiedzieliśmy już, że renesans był dla człowieka – w pewnym sensie – okresem zainteresowań natury autotematycznej. Próbowano na nowo odczytać i dostosować do współczesności dziedzictwo antycznych imperiów kulturowych. Przypatrywano się istocie ludzkiej zarówno pod względem fizycznym (kult zdrowia fizycznego, postęp medycyny), jak i psychicznym. Mnogość dziedzin, którymi nagle warto było się interesować, po jałowym intelektualnie średniowieczu, była tak ogromna, że chciało się podążać za każdą z nich. Dlatego też ludzi, którzy swoje życie poświęcają na poznawanie bardzo wielu, często różnych od siebie, dziedzin, nazywamy ludźmi renesansu. Również w renesansie ma swoje źródło słowo „humanista”, które oznacza człowieka zaangażowanego w rozwój kultury, interesującego się kondycją człowieczeństwa swojego czasu i znającego historię oraz sztukę na bardzo wysokim poziomie.
Przedstawiciele renesansowego humanizmu
Renesans obfitował w wiele prawdziwie wybitnych postaci, wręcz geniuszy, których bezpośrednie odkrycia położyły podwaliny pod wiele do dziś stosowanych i rozwijanych nauk. Skupmy się w tym miejscu na artystach bądź wybitnych filozofach i myślicielach. Jeśli chodzi o podstawy humanizmu na pewno należy wymienić takie dzieła i takich autorów jak: Mowa o godności człowieka Giovanniego Pico della Mirandoli, Utopia Tomasza Morusa, Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu czy Książę Niccola Machiavellego. Spośród pisarzy trzeba pamiętać o Dekameronie Giovanniego Boccaccia oraz o wielkiej poezji miłosnej Petrarki, która absolutnie zrewolucjonizowała myślenie o literaturze. Renesans kojarzy się również z wielkimi dziełami malarskimi mistrzów takich jak Michał Anioł, Rafaela Santi czy Leonarda da Vinci. W przypadku tego ostatniego mamy do czynienia z rzeczywistym człowiekiem renesansu, zajmował się bowiem nie tylko malarstwem, lecz także medycyną, architekturą czy projektowaniem maszyn wojskowych, których realizacja była możliwa dopiero ponad czterysta lat później.
W Polsce również żyło i tworzyło wielu wybitnych humanistów. Powstało mnóstwo dzieł, które na stałe wpisały się do kanonu polskiej literatury. Były to m.in. cała twórczość Jana Kochanowskiego, Żywot człowieka poczciwego oraz Krótka rozprawa Mikołaja Reja oraz Kazania sejmowe Piotra Skargi. Wielkim dziełem o wydźwięku społecznym była książka O poprawie Rzeczypospolitej autorstwa Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Również w tej epoce doszło do wielkiego odkrycia Mikołaja Kopernika, które opisał w dziele O obrotach ciał niebieskich.