Jak napisać esej – cechy eseju, wskazówki

Większość gatunków literackich posiada wyraźnie ustalone cechy formalne – można je bez trudu rozpoznać w konkretnym dziele, a także kierować się nimi przy jego tworzeniu. Co jednak, gdyby istniał gatunek, którego jedynym formalnym ograniczeniem byłby… brak formalnych ograniczeń? W przypadku eseju, bo o nim mowa, ów „brak” nie jest może całkowity, ale nie przez przypadek najwybitniejsi naukowcy od lat mają spore kłopoty z ustaleniem konkretnych cech tego gatunku. Przyjrzyjmy się więc temu czym jest oraz czym nie jest esej. 

Esej – definicja lub jej brak

Jak już wspomnieliśmy we wstępie, esej bardzo trudno jest zdefiniować. Wielu uczonych zajmuje stanowisko, według którego jest to wręcz niemożliwe, a zajmowanie się esejem należy ograniczyć do badania konkretnych tekstów. Z czego wynika taki stan rzeczy? Prawdopodobnie z tego, że esej na przestrzeni wieku ewoluował właśnie w kierunku formy jak najmniej ograniczonej. Jego początki sięgają antyku i tekstów zwanych szkicami, a które były niczym innym jak jedynie luźnymi zapisami myśli, spostrzeżeń czy refleksji autora na różnorodne tematy. Często stanowiły one po prostu formę notatek do napisania późniejszych, bardziej już zorganizowanych wewnętrznie tekstów. Widocznie jednak forma luźnej refleksji byłą pisarzom i myślicielom potrzebna dużo bardziej niż wydawało się w starożytności, ponieważ przetrwała do dziś i nazywana jest, mniej więcej od XVI wieku, esejem. 

Skoro tak trudne jest podanie ścisłej definicji, zastanówmy się, jak można scharakteryzować esej. Oczywiście najważniejszą jego cechą jest niepodporządkowywanie się żadnym innym gatunkom, co w praktyce oznacza, że w eseju można stosować bardzo bogaty wachlarz środków literackich. Eseiści mogą posługiwać się zarówno formą opowiadania, dziennika, pamiętnika, reportażu, rozbudowanego felietonu, a nawet pewnymi formami zbliżonymi do dramatu (np. dialogi). Esej może mieć również formę recenzji, listu, artykułu prasowego lub naukowego, kalendarium, wspomnienia, anegdoty, itd. Równie dowolna jest tematyka, której może dotykać. Istnieją bowiem eseje polityczne, artystyczne, filozoficzne, teologiczne, historyczne czy futurystyczne. 

Ta dowolność w doborze środków ma służyć jak największemu ułatwieniu przekazywania myśli przez autora. O to bowiem w gruncie rzeczy chodzi w eseju. Jest to gatunek nastawiony na subiektywną refleksję jednostki. Pozostaje bardzo daleko od gatunków dziennikarskich czy publicystycznych, które nastawione są (z natury rzeczy) na obiektywny przekaz informacji, i w których osobista refleksja autora musi być zredukowana do absolutnego minimum. W eseju jest zupełnie odwrotnie, w czym podobny jest on do felietonu. Felieton jednak jest formą krótką, ulotną, nastawioną na komentowanie wydarzeń bieżących. Eseje są utworami dużo bardziej rozbudowanymi i nastawionymi na refleksje natury dużo bardziej uniwersalnej. Mają za zadanie dać wyraz indywidualnemu tokowi myślenia autora. 

Do czego służy esej?

Istnieje kilka rodzajów eseju. Podział ten jest skonstruowany w dużej mierze w oparciu o tematykę, która poruszana jest w danym utworze. Wyróżniamy:

• esej społeczno-polityczny (publicystyczny) – utwór nastawiony na komentowanie procesów społecznych, dokonujących się w obrębie danego kraju bądź regionu geopolitycznego. Bardzo często czerpie z takich dziedzin, jak np. historia, politologia, socjologia, psychologia;
• esej teologiczny – utwór mający na celu przedstawienie myśli autora, które dotyczą tematów wiary, religii, teologii czy wyznania. Może on również posiadać kontekst społeczny;
• esej literacki – tekst, którego głównym tematem jest literatura bądź tematy pokrewne (historia literatury, teoria literatury, językoznawstwo, itp.);
• esej popularnonaukowy – utwór z pogranicza literatury popularnej i specjalistycznej, zazwyczaj jego celem jest przybliżenie tematów naukowych osobom, które nie posiadają wykształcenia kierunkowego.

To oczywiście tylko kilka przykładów form, które może przybierać esej. Formy te mogą się wzajemnie przenikać, wpływać na siebie i zmieniać. Nie powinny również dziwić sytuacje, w których wszystkie powyższe rodzaje wystąpiłyby na przestrzeni jednego tekstu. 

Jak napisać esej

Trudno o „żelazne” rady w kwestii tworzenia tak niesformalizowanego utworu, jakim jest esej. Można jednak wyodrębnić kilka najważniejszych cech, którymi powinien charakteryzować się każdy tekst należący do tego gatunku. Są to m.in.:

• subiektywizm – esej jest przestrzenią na wyrażanie twojego indywidualnego patrzenia na rzeczywistość i osobistego podejścia do danego tematu;
• brak moralizatorstwa – esej nie służy do przekonywania odbiorcy o słuszności twojego poglądu i twojej perspektywy, a jedynie do pokazania mu ich;
• brak ograniczeń kompozycyjnych – w eseju możesz spokojnie zapomnieć o wszelkich prawidłach kompozycyjnych wymaganych w innych gatunkach, tu możesz zacząć od zakończenia lub rozwinięcia, cały wywód nie musi prowadzić do puenty, a raz rozpoczęty wątek nie musi być ściśle doprowadzony do końca;
• literacki język – esej jest poza wszystkim również popisem umiejętności autora, zarówno intelektualnych, jak i językowych, więc staraj się używać języka literackiego, artystycznego;
• erudycyjność – pamiętaj, że w eseju mile widziane są wszelkie przejawy erudycji, dlatego korzystaj z anegdot, skojarzeń i dygresji.