Lilla Weneda to bardzo oryginalny utwór pochodzący spod pióra jednego z naszych trzech narodowych wieszczów – Juliusza Słowackiego. Dramat dotyczy czasów, kiedy chrześcijaństwo dopiero wkraczało na tereny słowiańszczyzny, a poszczególne plemiona słowiańskie nie połączone jeszcze węzłem państwowości, toczyły wojny zarówno ze sobą, jak i z ościennymi plemionami m.in. celtyckimi. Poeta pragnął w ten sposób opisać uniwersalne prawa, jakie rządzą brutalnymi i zawsze niesprawiedliwymi wojnami, w którym giną niewinni. Dramat ten to również szereg odniesień do powstania listopadowego, którego Słowacki był naocznym świadkiem, jego przebiegu i konsekwencji dla Polski i Polaków. Utwór napisany został w roku 1839, wydany drukiem w 1840, a po raz pierwszy wystawiony na scenie teatru – w 1863.
Lilla Weneda – streszczenie krótkie
Lilla Weneda opisuje walki Wenedów z Lechitami. Tytułowa Lilla to córka Derwida, króla Wenedów, oraz siostra Rozy, Leluma i Poleluma. Kiedy ojciec i bracia dostają się do lechickiej niewoli, Lilla udaje się do króla Lecha i jego żony Gwinony, którzy pozwalają jej starać się o uwolnienie ojca. Jeśli uda jej się trzykrotnie wybawić go od śmierci, Derwid zostanie uwolniony. Pierwsza próba polega na przywiązaniu oślepionego już wcześniej Derwida do drzewa za warkocz. Synowie Gwinony mają go ukamienować, lecz buntują się, gdy ten traci przytomność. Lilla jednak proponuje, żeby jej bracia Lelum i Polelum spróbowali rzutem topora odciąć warkocz ojca. W ten sposób Lelum i Polelum wracają do domu, a Derwid zostaje umieszczony w wieży pełnej węży, której również wybawia go córka, hipnotyzując węże grą na harfie.
W międzyczasie do niewoli wenedzkiej dostaje się syn Lecha i Gwinony, Lechon. Derwid ma być zagłodzony na śmierć, jednak Lilli udaje się po raz kolejny go uratować. Gwinona wypuszcza oboje, lecz zatrzymuje mityczną harfę Derwida, którą chce wymienić na syna. Lechon jednak zostaje zabity przez Rozę, a obwieszczająca Gwinonie tę wieść Lilla, pada ofiarą zrozpaczonej matki. Dochodzi do decydującej potyczki pomiędzy Lechitami i Wenedami.
Na początku, wbrew przepowiedniom Rozy, przewagę mają Wenedowie. Kiedy jednak król Derwid widzi ciało swojej martwej córki, popełnia samobójstwo, a wojsko pozbawione swojego dowódcy zaczyna tracić najlepszych wojowników i w konsekwencji przegrywać. Z ręki Lecha ginie nawet Lelum, a Polelum nie jest w stanie dalej walczyć bez swojego brata. Lech zostaje raniony, a Gwinona śmiertelnie zepchnięta ze zbocza przez wojsko wenedzkie. Po bitwie Roza rozpala wielki stos, do którego Polelum zanosi ciało Leluma i błaga niebiosa, by zesłały śmierć również na niego. Tak się dzieje i drugi brat pada rażony piorunem. Zakonnik Gwalbert błogosławi wojownikom oraz chrzci umierających, starając się w ten sposób zapewnić im drogę do zbawienia. Nad ogniem, w którym Roza pali kości umarłych, pojawia się Maryja, przed którą klęka Gwalbert. Na koniec Roza rzuca Lechowi do stóp łańcuch, których skuci byli za życia jej bracia, Lelum i Polelum.
Lilla Weneda – streszczenie szczegółowe
Akcja dramatu toczy się w okolicach jeziora Gopło. Rozpoczyna się od rozmowy dwóch sióstr pochodzących z celtyckiego plemiona Wenedów – Rozy, szalonej wieszczki, oraz Lilli, spokojnej i stonowanej dziewczyny. Rozmawiają o starciu Wenedów z Lechitami, które ma niedługo mieć miejsce. Roza przepowiada swoim pobratymcom całkowitą zagładę, którą ma przetrwać tylko ona, by urodzić syna, który pomści swój ród. Wówczas do groty wchodzi dwunastu harfiarzy, którzy informują siostry o tym, że ich ojciec, król Derwid, a także bracia, Lelum i Polelum, zostali pojmani przez Lechitów.
Jeńcy wenedzcy zostają doprowadzeni przed oblicze króla Lecha i jego dworzan, którzy boją się Wenedów, a strach próbują zakryć drwinami i upokarzaniem swoich przeciwników. Ci jednak dumnie nie reagują. Derwid trzyma w dłoniach harfę, na której wygrywa pieśni prowadząc swoich rycerzy do boju. Tymczasem Lilla udaje się do chrześcijańskiego pustelnika Gwalberta, okazuje się bowiem, że dziewczyna jako jedyna ze swojego plemienia przyjęła nową wiarę, i prosi go o pomoc w uwolnieniu rodziny. Ten godzi się, lecz zmusza dziewczynę do złożenia ślubów czystości. Kiedy wychodzą, Ślaz – pomocnik Gwalberta – podpala jego celę i ucieka.