W połowie XIX wieku, w Europie, epoka romantyzmu oraz jej prądy artystyczne należały już do przeszłości. Ludzka uwaga odwróciła się od wielkich porywów serca i ducha, zwróciła się natomiast ku sprawom bardziej przyziemnym: rzetelnej pracy, badaniom i odkryciom naukowym i kwestiom materialnym, namacalnym. Zaczęła się epoka pozytywizmu, która przyniosła wiele zmian, również w literaturze i sztuce. Jednym z najważniejszych nowych nurtów stał się naturalizm.
Spis treści
Naturalizm – definicja
Naturalizm to, najprościej rzecz ujmując, postrzeganie świata, ludzi oraz wszelkich procesów zachodzących w życiu, przez pryzmat praw i zjawisk przyrody (natury). Prąd ten odrzuca istnienie tzw. „sfery duchowej” człowieka, a jako rzeczywiste uznaje tylko to, co zostało potwierdzone naukowo. Zgodnie z myśleniem naturalistów, nie istnieją również takie dziedziny jak metafizyka czy teologia (co prowadzi do ateizmu), chętnie przyjmuje natomiast scjentyzm i empiryzm.
Jak się to jednak ma do literatury, której przecież daleko do dziedziny nauk ścisłych? Literatura przyjęła naturalizm w sobie właściwy sposób, czyli przeniosła społeczne nastroje i współczesne ludzkie zainteresowania na karty powieści i nowel (co ciekawe, cały pozytywizm był okresem niezbyt sprzyjającym poezji, choć i pod tym względem zdarzały się wyjątki). Autorzy dzieł literackich ukazywali świat takim, jakim jest, bez zbędnych upiększeń czy pominięć wątków drażliwych, nieestetycznych czy wręcz odrażających. Analizowano rzeczywistość niemalże naukowo, powtarzając, że dla prawdziwego badacza (w tym przypadku badacza rzeczywistości jako tworzywa artystycznego) nie ma wątków czy miejsc pięknych lub szpetnych, bo w obu zawarta jest prawda o świecie, którą należy ukazać.
W dużej mierze rezygnowano również z oceniania danych zjawisk czy sytuacji – dążono do obiektywizmu (czytelnik miał wyrobić sobie zdanie na własną rękę). Bohaterowie prozy naturalistycznej ukazywani byli często jako jednostki uwikłane w społeczeństwo, których działania determinowały czynniki biologiczne (fizjologiczne). Przez próby obiektywizacji spojrzenia literackiego i pokazywania świata takim, jakim jest, naturalistom bardzo często zarzucano epatowanie brzydotą, chęć uzyskania łatwej sensacji, a ich książki nazywane były „literackim rynsztokiem”.
Główne cechy dzieł naturalizmu
Podsumujmy główne cechy, którymi charakteryzowały się dzieła literackie z nurtu naturalistycznego:
- pokazywanie rzeczywistości ze wszystkimi jej, nawet najbardziej drastycznymi i nieestetycznymi, aspektami – niemal fotograficzna dokładność opisu;
- rezygnacja z interwencji w fabułę zjawisk metafizycznych (losu, Boga, przeznaczenia itp.);
- bohater jest reprezentantem konkretnej grupy społecznej i jest ukazywany jako istota determinowana przez biologię;
- wykorzystywanie w twórczości wątków współczesnych naturalistom osiągnięć naukowych;
- pokazywanie życia ludzkiego jako procesu przyczynowo-skutkowego definiowanego przez prawo natury, na równi z innymi jej zjawiskami;
- poruszanie „niewygodnych” tematów społecznych: ubóstwa, dyskryminacji kobiet, mniejszości narodowych, chorób itp.
Naturalizm w literaturze światowej
Samo sformułowanie „naturalizm” istniało już wcześniej, natomiast dotyczyło ono wyłącznie nauk przyrodniczych. Terminu tego w odniesieniu do twórczości literackie zaczęto używać w drugiej połowie XIX wieku we Francji, na początku w odniesieniu do dzieł Emila Zoli. Pisarz ten, autor takich powieści jak Germinal, Bestia ludzka czy Ziemia, był mocno krytykowany za nowatorskie podejście do kreowania świata przedstawionego. Uwaga Zoli kierowała się ku środowiskom dotąd niemal nieobecnym w literaturze: górnikom, robotnikom, kurtyzanom czy żebrakom.
Innymi wielkimi przedstawicielami naturalizmu europejskiego tamtego czasu byli m.in.: Gustaw Flaubert (Pani Bovary,Szkoła uczuć), Henrik Ibsen (Dzika kaczka) czy Maksim Gorki (Matka).
Naturalizm w literaturze polskiej
W Polsce naturalizm z początku nie był widziany najlepiej. Z czasem jednak, w miarę ugruntowywania się idei pozytywistycznych, uznano go za metodę twórczości literackiej odpowiednią do opisywania współczesności. W myśl pracy u podstaw, spojrzenie pisarzy skierowało się ku miejskim nizinom społecznym, biedzie i fatalnym warunkom bytowym polskiej wsi, walce kobiet o poszerzenie listy swoich praw, żydowskim mniejszościom społecznym czy problemowi braku powszechnego dostępu do opieki zdrowotnej. Wszystkie powyższe kwestie opisywane były z perspektywy bohaterów pochodzących z konkretnych grup społecznych, ich oczyma, w sposób obiektywny i nie próbując niepotrzebnie woalować kwestii, które w swojej naturze nie zachęcały do zajęcia się nimi.
Do mistrzów polskiego naturalizmu należą następujący autorzy (oraz ich dzieła): Henryk Sienkiewicz (Janko Muzykant, Szkice Węglem, Za chlebem), Eliza Orzeszkowa (Niziny, Dziurdziowie, Marta), Bolesław Prus (Placówka, Niziny, Antek, Lalka), Maria Konopnicka (Mendel Gdański), Adolf Dygasiński czy Stanisław Witkiewicz.