Sformułowanie „neoplatonizm” tak naprawdę odnosi się do ruchu, który powstał już w II wieku n.e., polegającego na syntezie filozofii Platona ze współczesnymi nurtami pogańskimi. Dziś jednak częściej terminu tego używamy w stosunku do reinterpretacji dzieł starożytnego filozofa, do których doszło w epoce renesansu.
Spis treści
Rys historyczny
W XV wieku świat zmienił się bardzo drastycznie i dynamicznie. Upadło Cesarstwo Bizantyjskie, ulepszono technologię produkcji prochu strzelniczego, Jan Gutenberg wynalazł druk, a Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę. Ludzie zaczęli rozumieć, że świat jest dużo większy i skrywa wiele więcej możliwości niż wydawało im się przez ostatnie tysiąc lat, w trakcie „ciemnych wieków”. Zmieniały się poglądy, koncepcje, perspektywy i plany na przyszłość. Filozofowie zaczęli wychodzić ponad rozumienie wszystkiego przez pryzmat jedynie obowiązującej religii chrześcijańskiej. W centrum zainteresowania epoki stanęła jednostka ludzka, Bóg istniał nadal, ale jako element życia człowieka. W ramach poszukiwania nowych modeli myślowych, sięgano do osiągnięć starożytności, w tym m.in. do antycznych filozofów. Na pierwszy plan wysunęły się koncepcje Platona, nazywanego teraz „Mojżeszem mówiącym po grecku”.
Jedną z ojczyzn renesansu były Włochy. Nie dziwne więc, że to tam, a ściślej rzecz ujmując we Florencji, powstał najważniejszy ośrodek myśli neoplatońskiej, z którego „moda” na nowe koncepcje życia ludzkiego emanowała na całą Europę. W 1462 roku, Marsilio Ficino założył tam „Akademię Florencką”. Była to przestrzeń stworzona na wzór Platońskiej Akademii, jednak nie była to szkoła w sensie ścisłym, a raczej miejsce spotkań elit intelektualnych, dyskusji oraz pracy translatorskiej i naukowej. Tłumaczono na nowo dzieła Platona i jego uczniów, opatrywano je komentarzami, dyskutowano, tworzono nowe koncepcje filozoficzne lub modyfikowano już istniejące. Jednym z uczestników owego twórczego fermentu w Akademii Florenckiej był najwybitniejszy włoski myśliciel doby renesansu – Giavanni Pico della Mirandola, autor Mowy o godności człowieka, uważanej za najważniejszy manifest humanizmu.
Główne twierdzenia neoplatonizmu
Renesansowa kontynuacja myśli Platońskiej opierała się na syntezie oryginalnej filozofii Greka oraz filozofii chrześcijańskiej. Według powstałych koncepcji, człowiek jako jednostkowy byt, miał być połączeniem sfery materialnej (przez ciało) i duchowej/idealnej (poprzez duszę). Ponad wszystko jednak miał być jednostką wolną, tzn. zdolną do samodzielnego decydowania o miejscu przebywania, własnym wyglądzie i – co najistotniejsze – kształcie swojego losu. Mógł zarówno „stoczyć się do rzędu zwierząt”, jak i wznieść się do rangi świętości. Człowiek został powołany do życia przez Boga, by mógł podziwiać i doceniać piękno stworzenia, również własnego życia. W jego więc gestii leżało, by to życie starać się przeżyć jak najlepiej, jak najpiękniej i najgodniej. Taka filozofia stanęła u podstaw renesansowego humanizmu i antropocentryzmu. Człowiek został ustawiony w pozycji centralnej współczesnego świata, jego zadaniem było czerpanie z piękna i wspaniałości świata, jednak w taki sposób, by swoim życiem dążyć do boskiej doskonałości.
Również w renesansie ukuło się pewne sformułowanie, które używane jest do dziś. Chodzi o „miłość platoniczną”. Platon nie krył swojego uwielbienia dla homoseksualizmu, który uważał za zdrowy, piękny i wartościowy. Taki pogląd był jednak nie do pogodzenia w świecie chrześcijańskim. Sukcesywnie jednak reinterpretowano ten wątek dzieł Platona, dochodzono do wniosków, że jego koncepcja miłości zakłada oddzielenie miłości duchowej od cielesnego aktu seksualnego. W końcu fizyczność miłości udało się wymazać właściwie w ogóle, a „miłość platoniczna” dziś oznacza miłość idealistyczną, czystą, niewinną i skupioną wyłącznie na aspektach duchowych.
Najwięksi neoplatonicy
Wspomnieliśmy już o dwóch wielkich przedstawicielach renesansowej myśli neoplatońskiej – Marsilio Ficino oraz Giovannim Pico della Mirandoli. Jeśli chodzi o Polskę, to na rodzimym podwórku nurt ten został zaszczepiony przez Filipa Kallimacha – włoskiego pisarza, filozofa i dyplomatę, dworzanina królów Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Słynnym na cały świat neoplatonikiem polskim był sam Mikołaj Kopernik, natomiast jeśli chodzi o literaturę piękną, pod dużym wpływem nowych interpretacji myśli Platona byli m.in. Mikołaj Rej oraz ojciec poezji polskiej, czyli Jan Kochanowski.