Wiersz Dusiołek, to folklorystyczny utwór przedstawiający historię o Bajdale, będącą punktem wyjścia do dalszej refleksji na temat zła. Opublikowany został w roku 1920, jako cześć tomiku poezji Łąka. Jego autorem jest jeden z najważniejszych twórców epoki dwudziestolecia międzywojennego, Bolesław Leśmian, pisarz i krytyk literacki, uznawany za najbardziej innowatorskiego i oryginalnego autora współczesnej poezji, tworzący baśnie czy erotyki o wyjątkowej wartości artystycznej.
Dusiołek – analiza i środki stylistyczne
Utwór jest balladą, czyli gatunkiem charakterystycznym szczególnie dla romantyzmu. Łączy w sobie cechy wszystkich głównych rodzajów literackich, występuje w nim ludowość i elementy fantastyczne. Stylizowany na potoczną przypowieść wiersz porusza zazwyczaj tematy sensacyjne, a narrator utożsamiany jest z autorem – w Dusiołku jest to wiejski gawędziarz, występują także bezpośrednie wypowiedzi Bajdały.
Utwór złożony jest z jedenastu zwrotek, liczących po cztery wersy (pierwszy i drugi to siedmiozgłoskowce, a trzeci i czwarty – jedenastozgłoskowce). Występują rymy o charakterze parzystym, nadające rytmiczności, melodyjności i odpowiedniej dynamiki. Warstwa stylistyczna dzieła jest bogata, autor zastosował różnorodne zabiegi i środki artystyczne. Szczególnie istotne są neologizmy, typowe dla poezji Leśmiana, nazywane od jego nazwiska leśmianizmami (bohaterowie Dusiołek i Bajdała, czasownik potworzył).
Język dzieła przypomina wiejską gwarę, występuje wiele określeń potocznych, dzięki czemu podkreślony jest folklorystyczny charakter (wiódł szkapę, skrzywił gębę na bakier i jęzorem mlasnął, coś warkło w chłopie, poległ cielska tobołem). Wyrazy niejednokrotnie przyjmują formę zgrubień (jęzor, cielsko), co oddaje stosunek narratora do opisywanych wydarzeń. Świat przedstawiony w balladzie jest żywy i oddziałujący na wyobraźnię dzięki zastosowaniu epitetów (dogodna ściółka, pysk ślimaczy, gęba nieposłuszna). Funkcję tę pełnią także porównania (siadł Bajdale na piersi, jak ten kruk na snopie, wylazł z rowu Dusiołek, jak półbabek z łoża) i metafory (sterał we śnie Bajdała pół duszy i pół ciała). Środkiem, który w szczególności uplastycznia opis, są onomatopeje, czyli wyrazy dźwiękonaśladowcze (beczy, wyparskał, warkło, mlasnął, jękiem). Emocjonalnego, sensacyjnego nastroju nadają wykrzyknienia (jak chłop przez sen beczy!, O, rety — olaboga!, chciał na mnie swej duszy paskudę wyłonić!). W utworze pojawiają się także powtórzenia (mlasnął i ziewnął wniebogłosy i splunął i zasnął, oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu).
Dusiołek – interpretacja utworu
Bohaterem ballady jest Bajdała, prosty chłop, który podróżuje wraz ze swoją szkapą oraz wołem. Jego imię kojarzy się z czasownikiem bajdurzyć, czyli zmyślać, opowiadać głupstwa i nieprawdziwe historie, pośrednio wskazuje więc na jego charakter. Jest on postacią pozbawioną ogłady, nieobytą i ordynarną, przedstawioną przez autora w sposób ironiczny, prześmiewczy i nieco karykaturalny.
Wydarzenia w utworze rozgrywają się podczas letniej fali nieznośnych upałów, w trakcie wytężonej pracy na gospodarstwie. Bajdała jednak unika wysiłku fizycznego, zamiast zabrać zwierzęta w pole, zabiera je na spacer. Męcząca temperatura skłania go do drzemki w cieniu drzew. W tym czasie znienacka pojawia się Dusiołek – choć ma być on przerażającym potworem, niebezpieczną i groźną zjawą, to jednak jego imię o zdrobniałym charakterze wywołuje efekt komiczny. Również opis jego aparycji ma komediowe zabarwienie – stanowi hybrydę żaby, ślimaka i kwoki. Zmora próbuje udusić Bajdałę, jednak ostatecznie chłop budzi się, broni i zwycięża. Jest natomiast oburzony, że jego towarzysze, wół i szkapa, nie wsparli go w tej walce, oczekiwał ich pomocy i ratunku. Ma także pretensje do Stwórcy, że sprowadził takie stworzenie na świat, kwestionuje jego mądrość oraz dobrom złorzeczy i bluźni.