Wiersz „Na Anioł Pański” Kazimierza Przerwy-Tetmajera pochodzi z tomiku „Poezje. Seria III” wydanego w 1898 roku. Cykl wierszy dotyczy wrażeń i wspomnień z podróży poety do Włoch. Wzbogacony jest o motywy uniwersalne i te związane z Polską.
Spis treści
Na Anioł Pański – analiza utworu i środki stylistyczne
„Na Anioł Pański” jest wierszem, który został stworzony na wzór pieśni. Świadczą o tym refreny, wyraźna rytmika, która przypomina modlitwę i powtórzenia. Utwór można określić jako elegię. Elegia to starożytny gatunek literacki, śpiewany w czasie pogrzebów. Elegią nazywany jest utwór o poważnym, refleksyjnym charakterze, który porusza problemy egzystencjalne, przemijanie, śmierć, miłość. Wiersz Przerwy-Tetmajera to przykład liryki opisowej, w której podmiot liryczny przedstawia świat w sposób, jaki go widzi, subiektywnie.
Wiersz składa się z czterech zwrotek o różnej ilości wersów. Wszystkie są przerywane powtarzającym się pięć razy refrenem. Ostatni refren jest urwany w trzecim wersie. Tworzy to wrażenie płynnej, niedokończonej kompozycji. Występują rymy żeńskie o skomplikowanym układzie.
Charakterystyczne dla twórczości Przerwy-Tetmajera w tym okresie jego twórczości było plastyczne przedstawienie wizji, skupienie na nastroju i kolorystyka opisów. Zastosowanie środków stylistycznych przekazuje uczucie melancholii, co było typowe dla Młodej Polski. Rytm wiersza nadany jest przez liczne powtórzenia, które występują w refrenie i zwrotkach. Umieszczenie obok siebie podobnych głosek nadało brzmienie i wartość semantyczną. Akcenty padają na czwartą, szóstą i ósmą sylabę. Dzięki temu można utwór interpretować na różne sposoby. Nadaje to melodyjnego, choć monotonnego rytmu.
Innym środkiem jest synestezja – przypisywanie doznań odbieranych przez jeden zmysł innemu zmysłowi np. mrok, który zwyczajowo odbiera się za pomocą wzroku, był opisany jako ciężki i gęsty, przypisuje się cechy, które odbiera się zmysłem dotyku. Wiersz opiera się na alegoriach i symbolach. Obrazy symbolizują przemijanie, żal, strach i zadumę. Osmętnica to smutek, znajdujący się w przedstawionym krajobrazie i człowieku. W utworze występują też ożywienia i animizacje np. gaje śpią, fale odchodzą ze smutkiem. Cechy ludzkie mają także wiatr czy głos.
Liczne epitety o negatywnym nacechowaniu emocjonalnym nadają smutnego nastroju np. „mgła ciemna”, „wieczorny mrok”. Zwolnione tempo wydarzeń podkreśla nagromadzenie czasowników. Wiersz wywołuje skojarzenia z duszą człowieka. Jest widoczna głównie w trzeciej zwrotce, ponieważ dymy nabierają ludzkich cech, włóczą się, czują smutek.
Na Anioł Pański – interpretacja utworu
Kontekst
W XIX wieku artyści przechodzili kryzys wiary. Odrzucali dawne wartości i tradycje, nie czując relacji z Bogiem. Wiedzieli, że ich przodkowie pokładali nadzieje w Stwórcy, jednak te nadzieje były płonne i nie zostały spełnione.
Nawiązania do katolicyzmu
Tytuł wiersza nawiązuje do modlitwy Anioł Pański, która jest znana w religii katolickiej. W XIX wieku była ona odmawiana trzy razy dziennie, a o modlitwie przypominały bijące dzwony. Tytuł odnosi się do wieczornych modlitw. „Na Anioł Pański” ma formie elegii, która posiada cechy modlitwy, tak samo, jak modlitwa Anioł Pański. Jednak utwór nie ma charakteru religijnego, dominuje postawa dekadencka. Forma litanii i bicie dzwonów potęgują ponury nastrój. Refren przypomina powtarzanie słów pacierza przez wiernych. Przedstawiony świat jest opisywany w sposób subiektywny. Negatywne emocje, które towarzyszą podmiotowi lirycznemu, odgrywają dużą rolę w odbieraniu rzeczywistości.
Opis ma elementy statyczne i dynamiczne. Monotonnie tworzy dźwięk dzwonów i powtarzane słowa modlitwy. Dynamicznie zmienia się krajobraz, ruch mgieł, chmur i dymu. Podmiot nie komentuje rzeczywistości, jedynie ją obserwuje i opisuje. Nie modli się, a dzwony wywołują w nim raczej dekadenckie nastroje.
Samotna dusza
Samotna dusza wędrująca przez pola jest głównym elementem przedstawionym w wierszu. Jest to dość znany motyw w epoce Młodej Polski. Przypomina on o przemijaniu, o życiu człowieka, które nieuchronnie mija. Dzwony w kościele również symbolizują przemijanie. Ich dźwięk nie tylko wzywa do modlitwy, ale towarzyszy też ceremoniom pogrzebowym. Wierni modlą się do Boga o dobre życie ziemskie i pozagrobowe. Przedstawione w wierszu widmo, grób dziewczyny i cmentarz są też związane ze śmiercią i przemijaniem. Wszystko to składa się na niepokojący nastrój wiersza.
Filozofia pesymizmu
Młodopolanie odczuwali nastroje dekadenckie i nihilistyczne. W XIX wieku moderniści przechodzili kryzys wartości. Byli pod dużym wpływem filozofii pesymizmu Arthura Schopenhauera, którzy odrzucał radość i szczęście, a skupiał się na tęsknotach niemożliwych do spełnienia. Wiązało się to ze strachem o przyszłość i nastrojami katastroficznymi.
Wędrówka duszy to przemijanie, cierpienie jest wieczne. Droga nie prowadzi do celu, dusza snuje się bez sensu. Dusza nie może odmienić swojego losu. Osmętnica jest źródłem smutku osoby mówiącej w wierszu, ponieważ niesie ze sobą przygnębiający klimat. Ponury nastrój jest związany z osamotnieniem człowieka, który nie widzi możliwości zakończenia swoich cierpień. Odrzuca wiarę, nie znajduje ulgi w religii.