Utwór „Na koszulę brudną” to liryk miłosny czołowego przedstawiciela polskiego baroku dworskiego – Jana Andrzeja Morsztyna. Wiersz jest zwrotem do atrakcyjnej kobiety, która ma mnóstwo zalotników. Podmiot liryczny jest jednym z mężczyzn zafascynowanych jej pięknem.
Spis treści
Na koszulę brudną – analiza utworu
Utwór ma strukturę typową dla epoki baroku. Poeta występuje jako „rzemieślnik słowa”, dlatego utwór ma wyrafinowany, kunsztowny charakter. „Na koszulę brudną” to wiersz regularny. Został napisany jedenastozgłoskowcem. Zawiera rymy parzyste (sąsiadujące, AABB). Składa się z dwóch zwrotek. Pierwsza jest czterowersowa, a druga dwunastowersowa.
Wiersz należy do liryki bezpośredniej. Świadczy o tym fakt, że podmiot liryczny nie jest ukryty, a wręcz przeciwnie, wypowiada się w pierwszej osobie („wierzę”) i ukazuje w zaimkach takich jak „me”, „my”, „naszych”. Uczucia są wyrażane w pierwszej osobie liczby pojedynczej jako przeżycia podmiotu będącego zauroczonym mężczyzną. Dokonuje się także przejście do liczby mnogiej, kiedy mowa o doznaniach większej grupy zalotników. Kolejny wyróżnik liryki bezpośredniej, który można zaobserwować w wierszu to wyrażanie uczuć i myśli. Wiersz ma charakter zwierzenia. Pod względem tematyki utwór należy do liryki miłosnej.
Utwór „Na koszulę brudną” spełnia barokowe kryterium ozdobności. Zawiera wiele środków stylistycznych, co jest popisem kunsztu formy i zdolności poetyckich. Charakteryzuje go nienazywanie rzeczy wprost, a w przenośny sposób. Wiersz opiera się na koncepcie, czyli zaskakującym pomyśle. Poeci barokowi prześcigali się w nietypowych pomysłach i chcieli „znaleźć podobieństwo w niepodobieństwie”. Celem było olśniewanie czytelnika. Wyrazem takiego podejścia do poezji jest zastosowanie przez Jana Andrzeja Morsztyna wyszukanego porównania – miłość została przyrównana do utknięcia w rękawie.
Wiersz zawiera apostrofy („Jadwisiu, jać już wierzę ku twej sławie”), a całościowo ma postać inwokacji, ponieważ jest zwrotem do kobiety. Pojawia się też lubiana w baroku hiperbola – „masz tysiące młodzieńców w rękawie”. W utworze zastosowano symbole. Biała koszula oznacza czystość moralną, a brudna koszula zepsucie moralne. Utwór zawiera namnożenie metafor („koleński rękaw serc naszych kominem”). Można w nim wyodrębnić także liczne epitety takie jak „ciemnej katuszy” bądź „smętnym pobyciu”. W wierszu można znaleźć słowa, który wyszły z użytku, czyli archaizmy („możesz-ci”, „turma”, „snąć my”).
Na koszulę brudną – interpretacja
Utwór „Na koszulę brudną” należy do nurtu poezji dworskiego baroku. Charakteryzuje go rozrywkowość. Poezja dworska miała zabawiać i zaskakiwać, a nie edukować czy skłaniać do głębszych refleksji. Jan Andrzej Morsztyn był najwybitniejszym polskim marinistą, co oznacza, że jego inspiracją był włoski mistrz formy i konceptu – Giambattista Marino. Poeta był ulubieńcem kobiet i chętnie wdawał się w liczne romanse. Ma to odzwierciedlenie w wierszu „Na koszulę brudną”, który traktuje o miłosnej grze, która jest opisana w zawoalowany sposób.
Podmiot liryczny, czyli mężczyzna, zwraca się do Jadwisi. Można podejrzewać, że jest to kobieta o wyjątkowej urodzie, ponieważ zabiega o jej względy mnóstwo wielbicieli. Jej ogromne powodzenie to szeroko znany fakt. Jadwiga jednak nie wiąże się na stałe z żadnym z zalotników, a raczej jest typem kokietki i femme fatale, która łamie serca. W związku z tym podmiot liryczny prosi ją, aby nie bawiła się uczuciami zakochanych w niej osób i nie dawała im złudnej nadziei („Nie męcz ich jednak”). Jadwisia to prawdopodobnie kobieta, która nie trzyma się obyczajów i tradycyjnej moralności. Osoba mówiąca w wierszu chce, aby ślicznotka przynajmniej pozwoliła młodzieńcom zachować czystość, czyli „chowała ich w białej koszuli”.
Podmiot liryczny pozwala kobiecie na karanie mężczyzn „więzieniem niełaskawym” i „turmą”. Owo więzienie oznacza zniewolenie uczuciem miłości, którego trudno się pozbyć. Jednak podmiot uprasza ją, żeby nie „brudziła” niewinnych, niedoświadczonych młodych mężczyzn, czyli nie deprawowała ich. Podmiot ujawnia, że on sam darzy Jadwisię uczuciem. Zakochanie porównuje do zabłądzenia serca w rękawie wybranki.
Poeta przywołuje metaforyczną sytuację, w której serce kładzie się spać i śni mu się „że na śmierć siedzi i zwątpi o życiu”. Ma to na celu zobrazowanie cierpienia jakie dotyka mężczyznę zakochanego w kobiecie, która nie traktuje go poważnie, tylko bawi się nim i nie jest mu wierna. Nieszczęśliwa miłość sprawia, że zakochany traci sens życia i nieustannie jest pogrążony w smutku. Poeta obrazuje także uczucia z jakimi mierzą się wszyscy amanci Jadwisi. Twierdzi, że ich serca płoną, a dym wydobywa się kominem w postaci rękawa kobiety. Takie rozbudowane, nietypowe porównanie służy jednocześnie za puentę.
Utwór „Na koszulę brudną” zawiera negatywny obraz miłości. Miłość dla jednych jest tylko zabawą, a dla drugich źródłem cierpienia. Wiersz wyraża zwątpienie w możliwość istnienia miłości jako głębokiego uczucia przynoszącego szczęście.